Çok eski bir web tarayıcısı kullanıyorsunuz. Bu veya diğer siteleri görüntülemekte sorunlar yaşayabilirsiniz.. Tarayıcınızı güncellemeli veya alternatif bir tarayıcı kullanmalısınız.
Sultan Birinci Ahmed tahta geçtiği sırada Avusturya Savaşı devam ediyordu. Osmanlı kuvvetleri Belgrad'dan Budin'e doğru ilerlemekteydi. Peşte (25 Eylül 1604) ve Hatvan kaleleri savaş yapılmadan kolaylıkla ele geçirildi. Osmanlı ordusu ilerleyerek Budin'in kuzeyinde bulunan Vaç kalesini ele geçirdi (16 Ekim 1604). Osmanlı Ordusu Sultan Birinci Ahmed'in buyruğu üzerine Belgrad üzerinden Budin'e yürünü. 29 Ağustos 1605'de Estergon kalesi kuşatıldı ve Ciğerdelen kalesi fethedildi. 8 Eylül'de Vişigrad 19 Eylül'de Saint Thomas (Tepedelen) kaleleri fethedildi. 3 Ekim 1605'de ise Estergon kalesi teslim alındı.
Osmanlılar da Avusturyalılar da ard arda yapılan bunca savaştan dolayı sosyal ve ekonomik yönden çok yıpranmışlardı. Daha önce yapılan barış görüşmelerinden bir sonuç çıkmamıştı. Ancak 11 Kasım 1606'da Estergon-Komorin arasında Zitva suyunun Tuna Irmağına döküldüğü yerde imzalanan Zitvatoruk antlaşmasıyla barış sağlandı.
Antlaşmaya göre Eğri Estergon Kanije kaleleri Osmanlılarda Rop ve Koman kaleleri Avusturyalılarda kalacaktı. Avusturya bir kereye mahsus olmak üzere 70.000 altın savaş tazminatı ödeyecekti. Osmanlı padişahı Avusturya İmparatoruna Roma İmparatoru (Cesar) ünvanıyla hitap edecek her üç yılda bir karşılıklı armağanlar gönderilecekti. Avusturya'nın Macaristan için ödemekte olduğu yıllık 30.000 altın vergi kaldırılacaktı.
Zitvatoruk Antlaşması Osmanlıların lehine gibi görünse de Osmanlı Devleti artık eski gücünde değildi. Bu antlaşma ile Osmanlı Devleti'nin Avusturya karşısındaki kat'î üstünlüğü sona ermiş siyasi dengeler Osmanlı aleyhine bozulmaya başlamıştır.
Ingiltere'nin Osmanli Devleti' ne karsi çikardigi siyasî bir anlasmazlik. Akabe Kizildeniz'in kuzeydogusunda ve Akabe körfezi ucunda bir kasabadir. Akabe meselesi ikinci Abdülhamîd Han zamaninda 1906'da ortaya çikti.
Padisah'in Islam ülkelerindeki nüfuzu müslümanlarin en büyük ve en sinsî düsmani olan ingiltere'yi çok endiselendiriyordu. Çünkü sömürdügü topraklarda yasayan insanlarin ekserîsi müslüman idi. Bu bakimdan sömürgeleri ne ve diger zulümlerine son verilmesinden endiseli idi. Tek çare Osmanli sultaninin nüfüzunu sarsmak ve Osmanli Devleti'ne bagli bölgelerde isyan çikarmayi planlamakti. Bu is için en müsait bölge olarak Arab yarimadasi ve burada yasayan halki görüyordu. Çünkü bir kisim Arablari bazi hainlerin yardimiyla ifsad etmisti. Burayi Osmanli hakimiyetinden ayirmak. Arab atemini Osmanliya karsi ayaklandirmak. halîfe-i müslimîne karsi önemli bir darbe olacakti. Casuslarini ve diger güçlerini bu ugurda sefer-ber etti. Bu çilgin mücadelenin en can alici noktalari Arab yarimadasinin iki tarafinda bulunuyordu. Biri Basra Körfezinin kuzeyindeki Kuveyt limani digeri de Kizildeniz'in kuzey-dogusundaki Akabe körfezinin yukari uçunda bulunan Akabe kalesi idi Abdülhamîd Han. bu iki noktadan birincisinde Islam alemini Hindistan'a kadar birbirine baglayan Bagdad demiryolunu ikincisinde de Hicaz demiryolunu yaptirdi. Hicaz demiryolu da Akabe körfezi vasitasiyla Kizildeniz'e dogru bir kapi durumunda idi Bu iki mühim noktadan birincisinde ingilizlerin Osmanli'ya karsi mücadelesi mahallî idarecileri desteklemek suretiyle ikincisinde ise dogrudan dogruya oldu
Abdülhamîd Han Hicaz demiryolunu yaptirirken emniyeti bakimindan yolun denizle temas eden noktasini kontrol altinda tutmak için Akabe kalesine Rüsdî Pasa komutasinda iki tabur asker gönderdi (15 Subat 1906). Hindistan yolunu ve oradaki sömürgelerini emniyet altina almak için 1882 yilinda Misiri isgal eden ingilizler ise Akabe kalesinin Osmanli kontrolünde olmasini protesto ederek harp tehdîdine bas vurup bosalttirmak istediler. Hatta ültimatomun pesinden Akabe körfezine bir de savas gemisi gönderdiler. ingiltere verdigi ültimatomda on gün içinde Sina yarimadasinin bosaltilmasini istiyordu. Abdülhamîd Han ise bu ültimatoma karsi ingiltere'nin Misir üzerinde bir hakki bulunmadigini isgalinin kanunsuz oldugunu belirterek yeni sinirin sadece Türk ve Misir subaylarindan meydana gelen bir komisyon tarafindan tesbit edilebilecegini bildirdi. Abdülhamîd Han'in bu cesurane hareketi islam aleminde büyük te'sir uyandirdi. ingilizler de halîfe-i müslimînin üzerine daha fazla varmayi menfeatlerine ters buldular. Neticede Misir ve Osmanli subaylarindan kurulan komisyon sekiz maddelik bir protokol tesbit etti. Buna göre sinir. Akabe körfezinin batisindaki Tabe'den baslayip Akdeniz sahilindeki el-Aris'e kadar uzaniyordu. Böylece Akabe Osmanli Devleti'ne kaldi.
Menfaat sebebiyle devamli karsi karsiyagelen Avrupa devletleri arasinda yirminci asrin basinda bir gruplasma baslamisti. ingiltere Fransa ve Rusya üçlü bir ittifak kurmuslar; bunlara karsi da Almanya Avusturya ve italya birleserek üçlü bir ittifak içine girmislerdi. Bütün bunlar yakinda bir cihan harbinin yapilacagini hissettiriyordu. Abdülhamîd Han ise devletini bu gruplasmalarin disinda tutuyor sadece ingilizlere karsi Almanlara biraz güler yüz gösteriyordu.
Sultan ikinci Abdülhamîd Han'in üstün siyaseti karsisinda ingilizlerin islam memleketlerinde sürdürmek istedikleri emperyalizm Akabe Mes'elesinde basariya ulasamadi. Ancak Ingilizlerin faaliyetleri ile asrin en siyasi padisahi iç ve dis düsmanlarinin her türlü hücümlarina maruz kaldi ve tahttan indirildi. Abdülhamîd Han'in is basindan uzaklastirilmasi ile Osmanli Devleti'nin basina geçen idareciler memleketi hizla parçalanmaya sürüklediler. Balkan harbinin pesinden Birinci dünya harbine girdiler ingilizler de Osmanli'nin savasa girmesini firsat bilip 3 Kasim 1914'de Akabe kale ve limanini topa tutarak sehri isgal etti.
Ittihâd ve Terakkî cemiyetinin hükümeti ele geçirmek için 23 Ocak 1913'de tertipledigi kanli baskin ikinci Mesrûtiyet'in îlâninda ve 31 Mart Vak'asi'nda orduya dayanarak is basina gelen ittihâd ve Terakkî komitesi asker ocagini siyâsete karistirarak bozmaya çalisti ve memleketi keyfî olarak idare ettiler. 16 Temmuz 1912 Sali gününe kadar bu keyfî idare devam etti. Sadrâzam Saîd Pasa bu târihte halaskar zâbitân grubunun baskisiyla istifa edince ittihâd ve Terakkî iktidardan düstü. Gazi Ahmed Muhtar Pasa baskanligindaki yeni hükümet is basina geldi. Balkan harbinin birbirini tâkib eden aci günlerinde ancak üç ay sekiz gün kadar iktidarda kalabilen bu hükümetten sonra sadâret makamina Kâmil Pasa getirildi.
Ittihâd ve Terakkî komitesi hem Gazi Ahmed Muhtar Pasa hem de Kâmil Pasa'nin iktidarlari zamaninda ihanete varan gizli faaliyetler yürüterek yeniden is basina gelmeye çalisti. Maksadina kavusabilmek için aklin alamiyacagi türlü hîle ve tuzaklara basvurdu iktidarda bulunan hükümetlerin iyi niyet veya gafletinden istifâdeye çalisiyorlardi. Balkan harbinin aci günlerinde düsman ordularinin istanbul kapilarina dayandigi bir sirada memleketin içinde bulundugu vahim duruma bakmaksizin Kâmil Pasa hükümetini devirmek için çesitli entrikalar çevirerek memleketi yeni badirelere sürüklediler.
Asker içinde bozgunculuk yapip Anadolulu askerlere Rumeli'nin kendi vatanlari olmadigindan bahisle hükümetin kendilerini bos yere kirdirdigi fikrini yaydilar.
Öte yandan Balkan savasinin neticeleri ne olursa olsun büyük devletlerce sinir degisikligine müsâde edilemiyecegi ordunun maglûb olmasindan dolayi devlete hiç bir zarar olmiyacagi propagandasini yaydilar. Halaskârân grubuna mensûb olmayan zabitlerden bir çoklarini elde ederek ordudaki eski mensûblarini da siyâsi faaliyete sevk ettiler. Halaskârân grubunun reisi durumunda bulunan ve Kâmil Pasa kabinesinin harbiye naziri ve baskumandan vekili olan Nâzim Pasa'yi çesitli vâdlerle saflarina çektiler. Hattâ isbasina geldikleri takdirde kendisini sadrâzam yapacaklarina bile inandirdilar.
Hükümetin yapmak istedigi icrââti zamaninda haber alabilmek için istanbul'daki polis kadrosunun mühim bir kismina ittihâd ve Terakkî komitesinin adamlari yerlestirildi. Harbiye nâzin Nâzim Pasa Pingâzi'den davet ederek getirttigi ittihâd ve Terakki komitesi üyeleri Enver Pasa'yi kolordu erkân-i harb reisligine (kolordu kurmay baskanligina) ve Cemâl Pasa'yi da menzil müfettisi umumîligine tâyin etti. Böylece istanbul'daki askeri kuvvetin mühim bir kismi ittihâd ve Terakki'nin kontrolüne girdi. Nâzim Pasa'nin bu faaliyetleri kabine içinde huzursuzluklara sebeb oldu. Sadrâzam Kâmil Pasa Nâzim Pasa'nin bu faaliyetleri sebebiyle sadâretten istifa etmeyi ve kuracagi ikinci hükümete Nâzim Pasa'yi almamayi düsündü. Fakat Nâzim Pasa'dan çekindigi için bunu yapamadi.
Her gün yeni bir maceranin pesinde olan ittihâd ve Terakkî komitesi; Kâmil Pasa hükümetinin Edirne'yi Bulgarlara biraktigi seklinde dehsetli ve yikici bir propagandaya giristi. Orduyu ve halki mevcut hükümete karsi ayaklandirmaya diger taraftan da kirli emellerini gizlemeye çalisti.
Konunun asli ise söyleydi: Balkan savasi sonrasinda Balkan devletleriyle Londra sulh müzâkerelerinin neticelen mesine mâni olan Edirne ve adalar mes' elesinden dolayi düvel-i muazzama veya düvel-i sitte denilen alti devletin istanbul elçileri Bâb-i âlî'ye müsterek bir nota vererek Edirne'nin Bulgaristan'a terk edilip Midye-Enez hattinin hudûd olarak kabul edilmesini ve adalarin geleceginin de Anadolu'nun emniyeti göz önünde bulundurulmak suretiyle kendilerine birakilmasini istediler. Bu iki sart kabul edilmedigi takdirde harbe devam edilecegini bildirdiler.
Kanli Bâb-i âlî baskinindan bir gün önce 22 Ocak 1913 günü Dolmabahçe Sarayi'nin üst katindaki büyük salonda vükelâ (bakanlar) ayan meclisi askerî ve mülkî erkândan meydâna gelen Sûrâ-yi umûmî toplandi. Mes'ele uzun uzadiya müzâkere edildikten sonra devletin artik harbe devam edemiyecegini Edirne'nin de Bulgaristan'a birakilmayip tarafsiz ve serbest olmasini ilgili devletlerin tasdikiyle Bâb-i âli'ce bir mutasarrif ve mesihat makamina bir kadi tâyin etmesini Meclis-i idare azasinin ahâli tarafindan yapilip mahalli jandarma ve polis kuvvetleri teskil edilerek maaslarin mahallî bütçeden karsilanmasini bütçe açiklarinin Osmanli hazînesinden kapatilmasini dînî ve millî günlerin eskiden oldugu gibi kutlanmasi kararlastirildi. Cevabî bir nota yazilmak üzere emir verildi.
Hazirlanacak nota metnini tedkîk için Meclis-i vükelâ 23 Ocak 1913 Persembe günü ögleden evvel toplandi. Bu toplantidan sonra ittihâd ve Terakkî komitesi kamuoyuna karsi Kâmil Pasa kabînesinin Edirne'yi Bulgaristan'a terk ettigini yayip bu iddia ve iftiraya dayanarak da Bâb-i âlî baskinina bir halk hareketi görünümü vermek için tesebbüse geçti. Hâlbuki hükümet Edirne'nin Bulgaristan'a terkini kabul etmedigi gibi notayi da henüz göndermemisti.
Bâb-i âli'ye baskin düzenleyerek hükümeti ele geçirmeyi plânlayan ittihâd ve Terakki komitesi günlerce süren hazirligini gizlice tamamladi. Dâhiliye nazirinin haberi olmadan Bâb-i âli'yi korumakla vazifeli muhafiz bölügü Cemâl Bey (Pasa) tarafindan yerinden alinarak baska yere götürüldü ve yerine acemi askerlerden derme çatma bir müfreze getirildi. Bu müfrezenin basmada bir Itihâdci zabit vazifelendirildi. Bildirilen gün ve saatte Ittihâdci-larin fedaîler grubuna mensûb bâzi genç subaylarla siviller Bâb-i âlî civarinda yerlerini aldilar.
Meclis-i vükelânin (bakanlar kurulu) Bâb-i âlî'de toplanti hâlinde bulundugu sirada o yillarda Ittihâdcilarin umûmî merkezi durumunda olan ve simdiki Cumhuriyet gazetesinin bulundugu meshur kirmizi konak ve bu binanin hemen karsisindaki Menzil müfettisliginde toplanan Itti-hâdcilar Talat Bey'in emriyle Sapancali Hakki'nin götürdügü "Her sey hazir" haberinden sonra harekete geçerek en önde Enver Bey bir ata binmis onun etrafinda da iki yüze yakin fedaisi olmak üzere yola düstüler.
Ellerinde küçük bayraklar olan baskincilar Cagaloglu tarafindan "Yasasin Enver Bey Yasasin Millet" bagirtilariyla Bâb-i ali'ye yürüdüler. Talat Bey daha önce gelerek bir kaç zabit ile beraber içeri girmisti. Enver'le birlikte olan çeteciler güruhu binek tasina geldigi zaman Ittihâdcilar tarafindan degistirilen sözde koruma görevlisi müfreze basindaki zabitle birlikte ortaya çiktiysa da Enver atindan inip merdivenlerden çikmaya basladi ve zabiti çagirarak kisa bir emir verdi. Zabit askerlerini alip Bâb-i âlî'nin arka tarafindaki Naili Mescid önünde silâh çattirdi ve hiç bir seye karismadi. Bu bosluktan istifâde eden Enver'le adamlari içeri daldilar. Baskinin kanli safhalari dis sofada cereyan etti. Hepsi silâhli olan baskincilar gürültüyle sofaya girdikleri sirada kendilerine silâh çeken sadâret yaveri Nafiz Bey'le harbiye nezâreti yaverlerinden Kibrisli Tevfik Bey'i sadâret dâiresi kapisinda duran iki nöbetçi neferi ve isimleri bilinmeyen diger alti kisiyi vurup öldürdüler. Kendilerinden de cemiyet murahhaslarindan ve eski mülâzimlardan Mustafa Necip Bey isminde biri öldürüldü. Dis sofada on kisiyi öldüren çeteciler baslarinda Talat ve Enver oldugu hâlde iç sofaya daldilar.
Baskin hâdisesinin basladigi sirada pâdisâhin bâzi irâdelerini teblig için saraydan gelen mâbeyn baskâtibi Ali Fuad Bey'le görüsmek üzere sadrâzam Kâmil Pasa Meclis-i vükelânin bulundugu salondan kalkip sadâret odasina geçmisti. Bu sirada gürültüleri duyan gafil ve magrur harbiye nâzin ve baskumandan vekili Nâzim Pasa yerinden firlayip ne oldugunu anlamak için sofaya çikti. Bu sirada kendilerini engellemek isteyen sivil polis komiseri Celâl Efendi'yi de öldüren çeteciler sofada harbiyenâzin Nâzim Pasa ile karsilastilar. Kendisini sadâret vadiyle aldatan komitacilari ellerinde tabancalarla gören Nâzim Pasa kendisine siyâsetle ugrasmayacagi hakkinda sahsî ve askerî namusu üzerine söz vermis olan Enver'le yanindakilere; "Siz beni aldattiniz. Bana verdiginiz söz bu muydu?" diyerek karsi çikmak istedi. Tam o sirada isabet eden bir kursunla devrilip az sonra öldü.
Silâh seslerini duyan seyhülislâm Cemâleddîn Efendi odunluga saklanmis Vükelânin çogu da Anadolu ve Bagdâd demiryollari müdîr-i umûmisi Huguenin'le diger bir-iki ecnebinin bulundugu odalara siginmislardi. Yalniz dâhiliye nâzin Resîd Bey'le evkaf naziri Ziya ve bahriye nazir vekili Ferik Rüstem pasalar Meclis-i vükelâ salonunda kalmislardi. Talat ve Enver beyler sadâret odasina dalip 83-84 yaslarinda bulunan ihtiyar sadrâzam Kâmil Pasa'ya istifa etmesini söylediler. Kâmil Pasa harp vaziyetinin vehâmetinden ve devletin mâruz kaldigi tehlikelerden bahs ederek nasîhat vermek istediyse de mütemadiyen sözünü kesen Talat'in sert bir sesle; "istifa istifa..." diye bagirip çagirmasi üzerine kalemi aldi ve; "Cihet-i askeriyyeden vuku bulan teklif üzerine" kaydiyla bir istifaname yazdi. Zorbalarin israr ve tehdidi üzerine bu ibarenin basina; "Ahâli ve" kelimelerini de ilâve etmek zorunda kaldi.
O sirada disari çikan bir kaç tabancali çeteci Bâb-i âlî'nin önünde biriken 40-50 kisilik meraklilar toplulugunun arasindan geçip karsi kösede bulunan eski Ma'zûlîn kiraathanesine giderek içeridekileri; "Ulan tu! Ne duruyorsunuz! Vatan gidiyor din gidiyor alçaklar" diye zorla disari çikardilar. Sonra da tekbir getirmeye basladilar. Tam o sirada Enver Bey istifa kagidi elinde oldugu hâlde binek tasinda göründü. Halka sükût isareti verdikten sonra kabînenin istifa ettigini kendisinin simdi saraya gidip pâdisâha durumu arz edecegini ve yeni kabînenin Mahmûd Sevket veya izzet pasalardan biri tarafindan kurulmasinin muhtemel oldugunu söyledi. Seyhülislâm Cemâleddîn Efendi' nin otomobiline binerek Dolmabahçe'ye hareket etti.
Bu sirada ittihâd ve Terakkî komitesinin meshur hatîbi Ömer Naci sag elindeki kocaman tabancayi sallayarak sol eliyle de dizlerini yumruklayarak binek tasinin üzerinde belirdi; "Edirne gidiyor din gidiyor vatan gidiyor" diye bagirarak halkin isyani süsünü verebilmek için etrafina kalabalik toplamaya çalisti. O sirada binek tasinin üstündeki cümle kapisinin sag tarafinda Ziya Gökalp ve Talat Bey göründüler. Ziya Gökalp; "Edirne'yi düsmana veren kabineyi millet devirdi" diyerek Talat Bey'le karsilikli konusup gülüstüler. Bu arada gözden kaybolan Talat Bey bir müddet sonra gelip bütün vilâyetlere dâhiliye nazir vekili imzasiyla; "Kâmil Pasa kabinesinin Edirne ile adalari düsmana verdigi için millet tarafindan iskat yâni düsürüldügünü" belirten bir telgraf çektigini bildirdi. Bir müddet sonra Enver ve basmâbeynci Hâlid Hursîd Bey saraydan dönerek; Mahmûd Sevket Pasa'nin sadrazamliga Erkân-i harbiye-i umûmiye reisi izzet Pasa'nin da baskumandan vekilligine tâyin edildigini binek tasindan halka ilân etti ve; "Pâdisâhim çok yasa!" dedi. Oraya toplanan kalabalik da ayni sözü tekrarlayip; "Ah Mahmûd Sevket Pasa Edirne'mizi kurtar!" diye bagirdilar.
Tutuklu olarak bulunan sadrâzam Kâmil Pasa ve seyhülislâm Cemâleddîn Efendi haricindeki diger vükelâ (bakanlar) serbest birakildilar. Kâmil Pasa ve Cemâleddîn Efendi de geceleyin serbest birakilip evlerine gönderildiler.
Bâb-i âlî baskinindan sonra devletin gelecegi tekrar ittihâd ve Terakkî çetesinin eline geçti örfî idare (siki yönetim) ilân edilip ittihâd ve Terakkiye muhalif olan kimseler Bekir Aga bölügü denilen askerî tevkifhaneye (tutuk evine) gönderildiler. Sultan ikinci Abdülhamîd Han'a müstebid hükümdar kizil sultân diyen ve onun basina sansür uyguladigini iddia eden ittihâd ve Terakki mensuplari muhaliflerini tutuklamakla kalmayip basina sansür koydular kurduklari daragaçlarinda nice vatanperver ve masum kimseyi bir bahaneyle îdâm ettiler. Hafiye teskilâti ve istanbul muhafizligi denilen askerî ve siyâsî emniyet teskilâtiyla bir tedhis ve terör idaresi ve müdhis bir komite hâkimiyeti kurdular. Kâmil Pasa ile seyhülislâm Cemâleddîn Efendi dâhiliye nâzin Resîd mâliye naziri Abdurrahmân muharrir Ali Kemâl ve Doktor Rizâ Nur beyler yurt disina sürüldüler.
Ittihâd ve Terakkî çetesi tarafindan iktidara getirilen Mahmûd Sevket Pasa hükümeti Kâmil Pasa hükümetinin kabul etmedigi sartlari kabul ederek bütün Rumeli kit'asiyla beraber Edirne'yi düsmana terk etti ve adalarin gelecegini de ilgili devletlere birakti.
Fasila-i Saltanat olarak da bilinir. Yildirim Bayezid'in Ankara Savasi'nda (28 Temmuz 1402) yenilmesiyle baslayan bu döneme kardesleriyle girdigi mücadelede basarili olarak yönetimi yeniden ele geçiren Mehmed Çelebi son vermistir.
Ankara Ovasi'nda yapilan savasin kötüye gittigini gören Yildirim bayezid'in ogullarindan Süleyman Çelebi yanina Sadrazam Çandarli Ali Pasa Murad Pasa ve yeniçeri agasi Hasan Aga ile birlikte kendine bagli olan birlikleri de yanina alarak Edirne'de saltanatini ilan etti.
Savasa katilan diger sehzadelerden Isa Çelebi Balikesir'de Çelebi Mehmed ise Amasya'da kendi hükümdarliklarini ilan ettiler. Yildirim Bayezid ile birlikte Musa çelebi ve Mustafa Çelebi (Düzmece Mustafa) Timur'a tutsak düstüler.
Timur zaferden sonra sekiz ay kadar Anadolu'da kalarak Osmanli topraklarini yagmaladi. Anadolu'da daha önceden bulunan ancak Osmanli topraklarina katilan eski Anadolu Beyliklerini yeniden canlandirdi. Osmanli topraklarini ise 4 sehzade arasinda paylastirarak Anadolu'dan çekildi. Böylece Osmanli Topraklari bölünmüs oldu.
Sehzadelerden ilk olarak Mehmed Çelebi harekete geçti. Orta Anadolu'daki Türkmen beylerini safdisi birakarak güçlü bir Türkmen ordusu kurdu. Ilk çarpisma ise Musa Çelebi ile Isa Çelebi arasinda Bursa'da meydan geldi. Musa Çelebi Bursa'yi alarak hükümdarligini ilan ettiyse de kisa bir süre sonra Isa Çelebi Bursa'yi yeniden ele geçirdi. Bu olay sehzadeler arasindaki mücadelenin kizismasina yol açti. Çelebi Mehmed diger kardeslerini safdisi birakarak Osmanli Imparatorlugunu yeniden bir birlik altinda toplamistir.
Papaligin tesvikiyle hiristiyan Avrupalilarin Müslümanlara karsi tertip ettikleri seferlerin umumi adi. En önemlisi dîni olmak üzere siyasî sosyal ve iktisadî sebeplere dayanan Haçli Seferleri'ni Papa ikinci Urbanus 1095 yilinda toplanan Clermont Konsili'nde yaptigi konusmayla baslatmistir. Asirlarca devam edip milyonlarca insanin can kaybina devletlerin yikilip ülkelerin tahrip olunmasina sebep olmustur.
Osmanli Devleti'ne ve diger Müslüman Devletlere karsi 1364 Sirpsindigi 1389 Birinci Kosova 1396 Nigbolu 1444 Varna 1448 Ikinci Kosova 1453 Istanbul 1538 Preveze Deniz 1571 Kibris 1683 Viyana kusatmasi ve 1919-1922 Istiklal mücadelemizde Haçlilar ittifak içine girip müslümanlara karsi cephe almislardir. Halen soguk harp kültür harbi seklinde devam etmektedir.
Asirlarca devam eden Haçli Seferleri sonucu milyonlarca insan can verip kan döküldü. Ülkeler harap oldu. Dîni siyasî sosyal kültürel iktisadî birçok hadiselere sebep olan Haçli Seferleri'nin getirip götürdügü birçok neticeler oldu. Müslümanlara karsi savasa katilmaya tesvik için Avrupa'da birçok hiristiyan tarikatlar kuruldu. Sefere katilanlara çesitli vaadler de bulunuldu. Seferlere istirak için Avrupalilarin dindarina maceraperestine issz güçsüzüne ayri ayri vaadlerle propoganda yapilip Müslümanlarin karsisinda bütün bunlarin bos çikmasi neticesinde Papaligin ve kilisenin otoritesi sarsildi.
Bu seferler sonunda Hiristiyanlar Müslümanlari yakindan tanidilar. Savas meydanlarinda arslanlar gibi cesurâne dögüsen Müslümanlarin aslinda çok merhametli iyilik sever misafirperver olduklarina bizzat sahit oldular. Hiristiyan tarikatçilarinin bahsettikleri gibi olmamasi daha önceki düsüncelerini degistirdi.
Papalik Haçli Seferlerinin masraflarini karsilamak gerekçesiyle Hiristiyanlarin ruhani isleri için vergi almak adetini çikardi. Bulundugu çevrenin kilisesine vergisini vermiyenler Hiristiyanliktan tecrid edildi. Misyonerler faaliyetlerini artirip Asya ve Afrika'da Hiristiyanligi yaymaya çalistilar.
Haçli seferlerine katilan sövalyelerin müslümanlar karsisinda güçsüzlügü anlasilinca derebeylik idaresi zaafa ugradi. Merkezi otoritenin hakimiyeti artip Avrupa'da krallik rejimi kuvvetlendi. Serf durumundaki köylü toprak sahibi efendilerinden arazi alarak mal mülk sahibi oldular. Avrupa'da aralarinda büyük esitsizlik ve adaletsiz uçurumu bulunan siniflar arasi fark kismen azaldi. Dogu san'at ve medeniyetini taniyip Islâmi eserlere hayran olan Haçlilar Müslümanlardan san'at ve teknik alanda birçok yenilikleri ve kesifleri ögrendiler. Bu ise Avrupa'da ilim ve teknigin gelismesine sebep oldu. Müslümanlardan kâgit ve pusula'yi da ögrenen Haçlilar da gemicilik çok gelisti.Venedik Cenova Marsilya Pisa gibi Akdeniz limanlarinin önemi artip ticari faaliyetler hiz kazandi. Bu sehirler serbest bölgeler mahiyetini alip Bati ile Dogu'nun ticareti gelisti.
Haçli Seferleri neticesinde Müslümanlar Bizanslilar ve Yahudiler çok zarar gördü. Islâm ülkeleri ve devletleri harap olup yüzbinlerce Müslüman Anadolu Misir Orta Dogu ve özellikle Kudüs'te kiliçtan geçirilip yerlesim alanlari yagmalanip yakilip yikildi. Kadinlar ve çocuklar bile hunharca öldürüldü. Haçlilarin kilicindan sadece Müslümanlar degil Yahudiler ve özellikle Ortodoks Bizans da çok zarar gördü.
Istanbul'un zenginligine hayran kalan Latin Katolikler sehrin san'at eserlerini zengin olmak hirsiyla yagmaladilar. Ortodoks ahaliye saldirip mal can ve irzlarina çok zarar verdiler. Istanbullular sehri terk etmek zorunda kaldi. Haçli zulmü o kadar artti ki asirlardir Istanbul'da bulunan Bizans Imparatorluk tahti sehirden çikarilip önceden Anadolu Selçuklu Devleti baskenti olan îznik'e tasindi. Bizanslilar 1261 yilinda tekrar Istanbul'u Latin Haçlilardan geri aldilar.
Haçli Seferleri neticesinde Islâm Medeniyetini taniyan Avrupa'da ilim ve teknikte gelismeler olup merkezi otoritenin kuvvetlenmesi yaninda Müslümanlar'a karsi asirlarca devam edecek olan askeri siyasi iktisat ve kültürel politikanin da tesbit edilip safha safha tatbikine sebep olmustur. Batililarin Islâm ülkelerine karsi tatbik ettikleri yayilmacilik sömürgecilik Islâm dini'ne saldirmalari ve müslümanlari Dinlerinden uzaklastirmak için yaptiklari bütün dejenerasyon faaliyetleri hep Haçli Seferler'inin bir sonucudur.
1 Kasim 1922'de saltanatin kaldirilmasi ile Sultan-Halife gibi çifte görevi olan Osmanli hükümdarinin elinden egemenlik haklari devlet yetkileri alinmisti. Eski Osmanli hükümdarina sadece dini baskanlik yetkiler taninmisti. Hükümet TBMM'nin seçtigi Halife Abdülmecid Efendi'den sadece Müslümanlarin Halifesi ünvanini kullanmasini gösterisli hareketlerde bulunmamasini istemisti. Abdülmecid halife seçildikten sonra kendisine verilen talimata aykiri olarak "Halife-i Müslimin" ünvanindan baska sifat ve ünvanlar tasiyarak Cumhuriyet hükümetinin talimati disina çikmistir.
Bazi politikacilar ise; "Hilafet ayni hükümettir hilafetin hukuk ve görevini iptal etmek hiç kimsenin hiç bir meclisin elinde degildir" diyerek Halife'yi Padisah gibi yasatmak istiyorlardi. Bu durum halifelik kurumu hakkinda bir an önce önlem alinmasini gerektiriyordu. Fakat Gazi Mustafa Kemal Pasa'yi halifeligin kaldirilmasi için zorlayan önemli sebep Halife mevcut oldukça Türkiye'de yapilmasi zorunlu olan sosyal ve laik karakterdeki devrimlerin yapilamayacagi idi.
3 Mart 1924 tarihli "Hilafetin ilgasina ve Hanedan-i Osmaniye'nin Türkiye Cumhuriyeti memalik-i hariciyesine çikarilmasina dair kanun"la hilafet kaldirilmistir. Böylece yeni Türkiye önemli bir adim daha atmistir. Hilafetin kaldirilmasinin Türkiye'de ve dünyada genis yankilari olmustur. Hilafetin kaldirildigi 3 Mart 1924 günü bir diger kanunla da Ser'iye ve Evkaf Vekaleti (Bakanligi) kaldirilmistir. Ser'iye ve Evkaf Vekaleti'nin kaldirilmasi sonucu bu vekalet tarafindan yönetilen okullar ve medreseler de kaldirilmistir. Ayrica ayni gün Erkan-i Harbiye-i Umumiye vekaleti de kaldirildi. Böylece ordu siyaset çatismasinin da önüne geçilmis oldu. Tevhid-i Tedrisat kanunu da o gün kabul edilmisti.
Tanzimat fermani yeterli bulunmayarak gayr-i müslimlere daha fazla haklarin verilmesi için 1856'da yayinlanan ferman. Gül hâne Hatt-i hümâyûnu gibi imparatorlukta yapilmasi kararlastirilan yeni bir düzenin program ve prensiplerini içine alir. Bu ferman esâs olarak Tanzîmât hükümlerini tekrarlayan onlari açiklayan ve genisleten bir fermandir.
Rusya Avrupa siyâsetinde te' sirli bir rol oynamaya basladiktan sonra Osmanli Devleti'ni tasfiye ederek sicak denizlere inmegi ana siyâseti kabul etmisti. Bu gayesine erisebilmek için devletlerarasi münâsebetlerin ortaya çikardigi imkânlara göre; ya Osmanli topraklarini Rus imparatorluguna katacak bu olmazsa ayni topraklari alâkali Avrupa devletleriyle paylasacak bu da olmazsa Osmanli arazisi üzerinde muhtar veya müstakil devletler kurulmasini saglayip bunlari yeri geldikçe kontrolü altina alacakti. Ilk iki yol imkânsiz göründügü için Rusya bilhassa üçüncü yolu seçip faaliyetlerini yogunlastirdi. Bu gayenin tahakkuku için Osmanli Devleti içerisindeki Ortodoks tebeayi himaye etme ve imtiyazlarini çogaltmak isteklerinde bulundu. Diger taraftan Rusya'nin sicak denizlere inmesini bilhassa Akdeniz'e inerek Hindistan yolunda tehlike teskil etmesini istemeyen Ingiltere de Ruslara karsi çikiyor ve Osmanli Devleti'ni destekler görünüyordu. Böylece bir taraftan Ruslara mâni olurken diger taraftan Osmanli Devleti'ni Ruslarla mesgul ederek Hindistan'da serbestçe hareket ediyordu. Fransa ise; Avrupa siyâsetinde Rusya ve ingiltere'den geri kalmak istemiyor Rusya'nin Akdeniz'e inmesinin Fransizlarin buradaki ticâretine sekte vuracagini düsünüyordu. Bu maksatla Osmanli Devleti'ni Ruslara karsi destekliyordu. Diger taraftan da Osmanli Devleti içindeki Katoliklerin hâmiligine tâlib oluyordu. Iste bu siyâsî atmosferde 1854 senesinde çikan Osmanli Rus harbinde Avrupa devletleri Osmanli kuvvetlerinin yaninda yer aldilar.
Ingiltere Fransa ve Avusturya daha Nisan 1855'de Viyana'da Kirim savasi sonrasinda yapilacak andlasmanin esaslarini görüserek bâzi kararlar almislar ve 16 Aralik 1855'de bir andlasmaya varmislardi. Bu kararlar dört madde olup Avusturya imparatorunun ültimatomuyla çara bildirildi. Bu kararlarin dördüncü maddesi; "Osmanli memleketlerinde bulunan hiristiyan tebeanin haklari pâdisâhin istiklâl ve hâkimiyetine asla dokunulmamak sartiyla tasdîk olunacak pâdisâh bu hususta Rusya'nin muvafakatini îcâb ettiren bir taahhütte bulunacak" idi. Bu maddede de görüldügü üzere Osmanli ordusunun kazandigi zafer bile gayr-i müslimlere imtiyaz sebebi oluyordu. Rusya kurulacak Avusturya Fransa ingiltere ittifaki tehlikesi karsisinda bu kararlari kabul etti. Osmanli hükümeti kendi hiristiyan tebeasi ile ilgili maddenin devletin iç islerine karisma anlamina gelecegini bildirerek 16 Aralik tarihli kararlar arasinda yer almamasina çalisti ise de basarili olamadi. Neticede bu maddenin programlastirilmasi için su tezler ortaya atildi. Rus tezi: "Osmanli Devleti sinirlari içinde yasayan hiristiyanlarin hak ve imtiyazlari Avrupa devletlerinin müsterek garantileri altina alinmalidir." ingiliz tezi: "Tam ölçüde bir din serbestligi ve hukuk esitligi saglanmalidir." Fransiz tezi: "Müslüman tebea ile hiristiyan tebea arasinda cemiyet haklar vergiler millî egitim ve devlet me' murluklarina geçme bakimindan sürüp gelen farklar bir ferman ile kaldirilarak Gülhâne hattinda isaret edilen tebea esitligi tam manâsiyla gelistirilmelidir." Bâb-i âlî Rusya'nin teklifini hükümranlik haklarina müdâhale ingiliz teklifini de islâmiyet'i küçültücü gördügü için Fransiz teklifini kabul etti. Ayrica yapilacak Paris konferansinda Ruslarin gayr-i müslimler konusunda bir istekleri ile karsilasmak istemiyordu. Fransiz tezinin kabulü üzerine bunun bir ferman hâline getirilmesi Bâb-i âli'ye birakildi.
Alî Pasa hükümeti tarafindan îlân edilen bu fermanin hazirlanmasinda Ingiliz ve Fransiz elçileri de bulunmustu. Bu sekilde hazirlanan ferman Paris konferansindan önce 28 Subat 1856'da Bâb-i âli'de Islâhat hatt-i hümâyûnu adiyla devlet erkâni seyhülislâm patrikler hamambasi ve cemâatlerin ileri gelenleri önünde okunarak îlân edildi. Otuz bes maddeden meydana gelen fermanin getirdigi önemli hususlar özetle sunlardi:
1- Tanzimat fermani ile degisik din ve mezheplerdeki bütün tebeaya verilen te'minât bu fermanla yenilendiginden bunlarin uygulamasi için gerekli tedbirler alinacaktir.
2- Müslümanlar ile müslüman olmayanlar kânun önünde esit olacaklardir.
3- Patrikhanelerde yeni meclisler kurulacak ve bu meclislerin verecekleri kararlar Bâb-i âlî tarafindan onaylandiktan sonra yürürlüge girecektir.
4- Patrikler kayd-i hayat sartiyla bu makama seçileceklerdir.
5- Cemâatlerin ruhanî reislerine verdikleri cevâiz ve avâidât tamâmiyle kaldirilarak hepsi maasa baglanacaktir.
6- Sehir ve kasabalarda bulunan azinliklara ait kilise manastir mezarlik okul ve hastahâne gibi yerlerin tamir veya yeniden yapilmasina izin verilecektir.
7- Hiç kimse din degistirmeye zorlanmayacaktir.
8- Devlet hizmetlerine askerlik görevine ve okullara bütün tebea esit olarak kabul edilecektir.
9- Irk din dil farki gözetilmeyecek ve hiç bir mezheb digerine üstün sayilmayacaktir.
10- Bütün toplumlar okul açabilecektir.
11- Hangi uyruktan olursa olsun her vatandasin esit ve serbest sekilde ticâret ve ekonomik girisimlerde bulunmasi saglanacaktir.
12- Müslümanlar ile gayr-i müslimler arasindaki dâvalari görmek üzere karisik mahkemeler kurulacaktir.
13- Yabanci devlet ile yapilacak andlasmalar geregince yabancilar da Osmanli Devleti sinirlan içerisinde mülk sahibi olabileceklerdir.
14- Her cemâatin ruhanî reisiyle devlet tarafindan bir sene müddetle tâyin edilecek birer me' muru bütün tebeayi ilgilendiren mes'elelerde Meclis-i vâlâyi ah kâm-i adliye müzâkerelerine istirak ettirilecektir.
Islâhat fermani da maddelerinden anlasilacagi üzere Tanzimat fermani gibi Osmanli imparatorlugu içerisindeki gayr-i müslimleri özellikle hiristiyanlari müslümanlarla ayni haklara kavusturmayi esas almistir. Bu iki fermanin görünürdeki gayeleri bütün Osmanli toplumunu; irk din ve dil ayrimi gözetmeden kaynastirmayi saglamak idiyse de tatbiki aksi oldu. Bu ferman gayr-i müslimlerle müslümanlari kaynastirmak söyle dursun çesitli gayr-i müslim unsurlarin hattâ ayni mezhepten olan çesitli irklarin bile birbirleriyle bir arada yasamalarini saglayamadi.
Bu ferman konu olarak sâdece müslüman olmayan uyrugun ayricaliklarini genisletmistir. Nitekim Tanzimat'in ve arkasindan 1856 Islâhat fermaninin getirdigi yeni haklarla Osmanli tebeasi içindeki gayr-i müslimlerin durumu müslümanlara nazaran çok daha iyi bir duruma geldi. Avrupa'nin himaye siyâseti sayesinde büyük ekonomik güce sâhib olan azinliklar yavas yavas siyâsî haklara da kavusuyorlardi. Artik resmen millet terimiyle tanimlanan dînî cemâatlerin gelisme ve genisleme imkânlari artmis bulunuyordu. Öte yandan Avrupa devletlerinin Osmanli hükümetini böyle bir fermani îlâna mecbur birakmasi kendilerine siyâsî ekonomik hukukî ve kültür alanlarinda yeni çikarlar saglamayi hedef aliyordu. Ingiltere Kirim savasi ile Ruslarin sicak denizlere inmesini önlemis Fransa da Akdeniz ticâretini emniyete almis ayrica Katoliklerin hâmiligini üzerine almisti. Rusya ise savasta kaybettigini bu fermanla masa basinda kazanmisti. Ayrica Alî Pasa'nin bu fermani Pâris and lasmasi maddeleri içinde yer almasini istemesi batili devletlerin iç islerimize müdâhalesine imkân verdi.
Islâhat fermani Gülhâne Hatt-i hümâyûnu gibi sessizlikle karsilanmamis ve çesitli yönlerden elestirilmistir. En büyük elestiriyi Fransiz elçisi; "Devlet-i âliyyenin bu kadar fedâkârlik edecegini me' mûl etmez idik (ummazdik). Can ning (Ingiliz elçisi) ne dediyse vükelâyi devlet-i âliyye (Osmanli devlet adamlari) kabul etti. Eger biraz dayanilmis olsaydi ben bâzi mertebe kendilerine yardim ederdim" diyerek olmamasi gereken bir gafleti dile getirmistir. Cevdet Pasa da; "Bu Islâhat fermanindan dolayi rnillet-i islâmiyye dilgîr (gönlü kirik) olarak vükelâyi hâzirayi fasi ve mezemmet (kötüler) oldular" diyerek fermanin nasil karsilandigini ifâde etmektedir. Hâriciye nâzin Fuâd Pasa ise aksine bu belgenin andlasmaya konulmasi ile yabanci müdâhalenin önlenecegini savunmustur.
Islâhat fermaninda gayr-i müslim vatandaslarin lehine oldugu kadar onlari tedirgin eden hükümler de bulunmakta idi. Askerlik mükellefiyeti Fâtih devrinden beri bahsedilen dînî imtiyazlarla muafiyetlerin yeni sartlar dâhilinde tedkîki papazlarin öteden beri cemâatlerinden almakta olduklari haraç ve keyfî aidatin ilgâsiyla ayliga baglanmalari ve bütün ruhanî reislerin sadâkat yeminiyle mükellef tutulmasi gibi esaslar onlara çok agir gelen hükümler idi. Bu yüzden müslümanlar kadar gayr-i müslimlerde (Tanzimat fermaninda oldugu gibi) Islâhat fermaninin aleyhinde bulunmuslardir. Devlet içerisinde bu sekilde karsilanan Islâhat fermani uygulamada da bir çok güçlüklerle karsilasti. Bunlar Osmanli Devleti'nin yapisi Avrupa'nin siyâset cemiyet ve ekonomi alaninda geçirdigi gelisme ve Paris andlasmasina imza koyan devletlerin islerine karismalarindan doguyordu. Bu sebeble de bâzi hükümleri kagit üzerinde kaldi.
Mustafa Resîd Pasa tarafindan hazirlanan Tanzîmât fermani ile onun yetistirmesi Alî Pasa tarafindan hazirlanan Islâhat fermani arasindaki fark hazirlik safhasinda kendisini gösterir. Tanzîmât fermani hazirlanirken açik bir yabanci te'siri görülmezken Islâhat fermani Alî Pasa ile istanbul'daki Fransiz ve Ingiliz elçileri arasinda kararlastirilmistir. Gülhâne hatt-i hümâyûnu yayinlandiktan sonra yabanci elçilere sâdece bilgi edinmeleri için bildirildigi hâlde Islâhat fermani Paris konferansina katilan devletlere Paris andlasmasinin bir maddesinde isaret edilmek için gönderilmisti. Bu durum Osmanli Devleti'nin iç ve dis siyâsetinde bir yabanci müdâhalesine yer vermisti.
Bâzi bati tarzi kuruluslarin ülkeye girmesi ile cemiyetteki kurulus ve anlayis farklilasmasi islâmi müesseselerin yaninda bati taklitçisi bir anlayis ve bati taklidi kuruluslarin te'sisine sebeb olmustur. Tanzimat ve Islâhat fermanlari devletin çöküsünü engellemesinde hiç bir müsbet te'siri olmamis aksine ülkedeki tebea ve cemiyetler arasinda yeni ve daha büyük problemlerin çikmasina zemin hazirlamistir.
Meselâ Suriye'de büyük bir galeyan basladi. Arkasindan 1858'de Cidde'de müslümanlar ile hiristiyanlar arasinda çatisma çikti. Fransiz ve ingiliz konsolostan öldürüldü. Bunun üzerine ingiliz ve Fransiz donanmalari Osmanli Devleti'ne sormadan sehri bombaladilar. Faillerden on kisiyi yakalayarak idam ettiler. Cidde bir Osmanli topragi idi. Bagimsiz bir devletin topraklarinda islenen bir suçun failini ancak o devletin cezalandirmasi milletlerarasi bir kaide teamül oldugu hâlde batili devletlerin buna aldirdiklari bile yoktu. Nihayet Lübnan'da dabüyük bir isyan patlak verdi. Uzun mücâdelelerden sonra 9 Haziran 1861'de "Lübnan Nizâmnâmesi" imzalandi. Buna göre; hiristiyan bir valinin baskanliginda Lübnan muhtar eyâlet hâline getirildi. Böylece Islâhat fermani batili devletlerin istedigi meyveleri vermeye basladi.
Kadılık Kurumu
Kadi Islam hukukunda yargica verilen ad. Ser-i esaslara göre davalari ve uyusmazliklari çözmekle görevli olan kisi.
Kadilar veliy-ül-emr tarafindan tayin edilirdi. Batililasma yolundaki degismelerden sonra laik yargi organlari kurulmustur. Bunu sonucunda yargi Islami ve laik olmak üzere ikiye ayrilmistir. Kadilik Cumhuriyetten sonra tamamen laik hukuk sistemine geçilerek yürürlükten kaldirilmistir.
KAPITÜLASYONLAR Yabancilara verilen her türlü imtiyzalar. Eskiden "imtiyazat-i Ecnebiye" denirdi. Devletin yabancilara tanidigi imtiyaz ve muafiyetlerdir. Kelime bati dillerinde çesitli manalar ile ifade edilir. Fransizca'da teslim olma Italyanca'da yabancilara taninan imtiyaz manalarinda kullanilir. Osmanli Devleti'ndeki kapitülasyonlar Italyanca'daki "Capitulazione" ile bütünüyle ifade edilir. Bir ülkedeki yabancilarin statüsü demektir. Kapitülasyonlar çok eski zamanlarda bile mevcuttu. Bir Hiristiyan devletin Müslüman halk lehine veya iki islâm devletinin karsilikli olarak tebâlari için veya bir Hiristiyan devletinin bir Hiristiyan topluluguna kapitülasyon seklinde hak ve imtiyazlar vermistir.
Kapitülasyonlar; adli mali idari ve dini kategorilere ayrilir. Adlî imtiyaz yabancilarin kendi konsolosluklarinda yargilanmasi sonucu dogdu. Idari imtiyazlar karasulardaki yabanci gemilere suç olsa bile girememek; yabancilari yurt disina çikaramamak yükümlülügü getirmektedir. Kapitülasyonlar içinde en önemlisi iktisadi ve ticari yükümlülükte olanidir. Kapitülasyona sahip devletlerin tab'asi bir çok vergi ve resimden muaf tutulmustur. Dini olani ise din ve mezheplere gösterilen hosgörüdür.
Devletin yabancilara tanidigi; karsilikli karsiliksiz ticarî hukukî siyasî ve dini imtiyazlar olarak umumi tarifi yapilan Kapitülasyonlar; tarihte ve günümüzde birçok devletler tarafindan verilmistir. Milletlerarasi siyasi askeri dini ve iktisadi antlasmalar birbirlerine imtiyaz verme hükmündedir. Serbest bölgeler limanlar sehirler serbest mübadele prensibi açik kapi siyaseti Avrupa Iktisadi Isbirligi Teskilâti Ortak Pazar'in mahiyeti yabancilara imtiyaz yükümlülügü tanir. Tarihteki birçok savaslar teskilâtlar ve deyimler kapitülasyonlarin hükümlerindendir. Ondokuzuncu yüzyildaki Çin ile Büyük Britanya (Ingiltere) arasindaki "Afyon Savasi" emperyalizm kapitülasyonlarinin mahiyetinin misalleridir.
Türklerde ve hususiyetle Osmanli Devletinde ilk imtiyazin baslangici Sultan Birinci Murad Hân (1360-1386) zamanindadir. 1365'de Dalmaçya kiyilarinda fakir bir ülke olan Ragusa Cumhuriyeti'ne besyüz duka haraç karsiliginda verilen ticari imtiyazdir. Bizans imparatorlarindan Justiniaus'un ülkesinde yasiyan Ermenilere miras ve evlenme gibi mes'elelerini kendi töre ve kanunlarina göre yapmalari imtiyazi vermesi; Iran ve Osmanli Devleti'nin ülkesindeki Hiristiyan devletleri konsoloslarina tanidiklari imtiyazlari karsilikli olarak kendi konsoloslarina da kararlastirip taahhüt etmeleri Bizans Imparatorlugu' nun Sultan Yildirim Bayezid Han'a Istanbul'da bir Türk mahallesi kurma ve bu mahallede oturan Türklerin davalarina bakmak üzere Türk kadisi ile din islerine bakacak müftü tayin etme hakki tanimasi verilebilecek misallerdendir. Dogu ticaretini devam ettirmesinin ancak Osmanlilarla iyi münasebetler kurmakla mümkün olabilecegini bilen Ragusa devleti Osmanlilardan himaye istedi. Ragusa gemilerinin dogu sularinda serbest dolasip deniz ticaretinin Osmanlilarca korunmasina karsilik yillik 500 dukalik haraç vereceklerdi. Bu antlasma bizde kapitülasyonlarin baslangicini teskil eder. Bu ahidnâme 1408 1411 1445 1451 1453 1481 1512 olmak üzere yedi defa yenilendi. Osmanli sultanlarindan Birinci Murad Süleyman Çelebi ve Musa Çelebi Birinci Mehmed Fatih Sultan Mehmed Ikinci Bayezid ve Birinci Selim Han zamanlarinda Avrupa devletlerine kapitülasyonlar verildi. Zamanla Venedikliler Cenevizliler Rumlar ve Ermeniler ile Fransa Ingiltere Hollanda devletlerine de imtiyazlar yerildi. "Hümâyûnnâme" adi verilen bu imtiyazlar aslinda birer ihsandir. Hiristiyanlik ve mezhepleri ile Musevilerin Islâm ülkelerinde îslâmiyetin faziletlerinden faydalanabilmeleri için verildi.
18 Subat 1536'da Kanunî Sultan Süleyman Hân'in Fransa Krali Birinci François'e verdigi "Uhûd-i atika" meshurdur. Kanuni'nin Osmanli Devleti'nin iktisadî siyasî askerî ve sosyal bakimdan en güçlü oldugu onaltinci yüzyilda; fakir zayif muhtaç ve kralini dahi esaretten kurtardigi Fransa'ya imtiyaz vermesi ileriye dönük ticari ve siyasi yatirimdir. Damat Ibrahim Pasa ile Fransa Krali François'in elçisi Jean de La Forest arasinda yapilan bu anlasmaya göre:
2- Fransiz tacirlerinden diger yabanci tacirlere nazaran daha az bir gümrük resmi alinacakti.
3- Osmanli ülkesinde yerlesmis olan Fransizlar din ve mezheplerinde tam serbest olacaklardi.
4- Fransiz tacirleri arasindaki ticari ve hukuki davalara Türkiye'ye gönderilecek olan bir Fransiz yargici bakacakti.
5- Fransiz tacirleriyle Türkler arasindaki davalara Türk mahkemeleri bakacaklardi..Ancak bu mahkemelerde bir Fransiz tercüman bulunacakti.
6- Türkiye'de ölen bir tacirin mali veya Türk sularinda batan bir geminin mal ve esyasi Fransa'daki varislerine verilecekti.
7- Türk tacirleri de Fransa kralina ait topraklarda ve denizlerde bu haklardan faydalanacakti.
8- Bu imtiyazlar ancak anlasmayi imzalayan hükümdarlarin sag kaldiklari süre içinde geçerli olacaklardi. Kapitülasyonlar 1569 1579 1580 1614 1673 1740 yillarinda yenilenip imtiyazlar genisletildi. Daha baska ülkelere verildi.
Kanuni devri Osmanli Devleti'nin her bakimdan en parlak devridir. Bu devirde fütuhatlar çok gelisti kültür ve san'at en parlakzamani yasadi. Babasi Yavuz Sultan Han'in doguya iki büyük seferi hilâfetin Osmanlilara geçmesi Kanuni'yi batiya yöneltti. Kanu'nî'nin Osmanli Devleti'ni cihan devleti haline getirmesi ve Avrupa'da hakim kilmasi karsisinda Ispanya-Alman Krali Sarlkent buna karsi çikiyor ye çareler ariyordu. Almanya imparatoru ve Ispanya Krali Sarlkent Avrupa'nin büyük bir kismini idaresi altinda bulunduruyordu. Dokuzuncu asirdan beri Avrupa Bizans hariç bu çapta bir Hiristiyan devleti görmemisti. Kristof Kolomb'un 1492 de Ispanya namina Amerikayi kesf etmesi Ispanya'yi en güçlü mevkiine çikartti. Avrupa ekonomisini kurtaran Amerikan gümüsü Ispanya'nin inhisarinda idi. Amerika kitasinin fethine basliyarak tabii kaynaklarindan istifade etmesi ile daha da güçleniyordu. Bu gayri tabii büyüme birçok Avrupa devletini tehdid ediyordu. Fransa ve Ingiltere kralliklari dehsetli bir tehdit altindaydi. Kanuni Sultan Süleyman Hân'in en büyük hedefi bu devi yipratmak parçalamak ve ortadan kaldirmakti.
Bu devirde Luther Papa'ya bas kaldirmisti. Sarl kent Papa'yi destekliyordu. Luthercileri ezmege karar vermisti. Avrupa'da mezhep kavgalari kitayi kana boyuyordu. Lutherciler her tarafta çogalip yayiliyorlardi. Katolik ve Protestanlik arasindaki kanli katliamlar gittikçe çogaliyordu. Reformist Luther bile "Yâ Rabbim! Büyük Türkleri bir an önce basimiza getir ve senin ilâhi adaletinden onlar sayesinde nasibimizi alalim..." diye dua ediyordu.
6 Aralik 1525'de Fransa elçisi Kontlen Frangipani Kanuni Sultan Süleyman Han tarafindan kabul edildi. Elçi dogrudan dogruya Fransa Krali Birinci Fransuva'dan degil annesi Louise de Savoie'dan geliyordu. Zira Birinci Fransuva Imparator-Kral Sarlkent'in esiri olarak Ispanya'da mahpustu. Annesi Cihan Hakani'ndan oglunun kurtarilmasini ve Fransa'nin Alman-Ispanyol istilâsina maruz kalmasinin önlenmesini rica ediyordu. Zira Avrupa'da Sarlkent'e karsi durabilecek ancak bir Fransa kalmisti. Fransa seddi yikilinca Sarlkent'in Hiristiyan Avrupaya hakim olmasi Osmanli Devleti için bir tehdit arzediyordu.
Sarlkent Iran Sahi Tahmasb'a haber yollayarak Osmanli Devleti'ne karsi ittifak kurmak istedigini bildirdi. Kardinal Polo Sarlkent'e söyle diyordu:.
"Eger Tanri Büyük Türke Iran Sahi Tahmasb'in sansinda büyük bir düsman tahrik etmeseydi Avrupa ve Hiristiyanlik çoktan mahvolurdu."
Kanuni'nin Fransa'ya verdigi ticari imtiyazlarla Fransa'da ticaret yoluyla Ispanya ve Venedik gibi kazançlar sagliyordu; diger Avrupa devletlerinin yaninda prestijini artiriyor üstün bir mevkiye çikariyordu. 18 Subat 1536'da Fransa'ya bugünkü rayiçle 20 milyar TL. gibi muazzam bir yardim yapildi. Böylece Fransa Sarlkent'e karsi koyabilecek bir güce erisiyordu. Osmanli devleti bununla da kalmadi. Donanma-i Hümâyûn birçok kereler Fransa'nin yardimina gönderildi. Kanuni'nin bu siyaseti ile Avrupa' da Osmanli Devleti'nin hakimiyeti nüfuzu ve dolâyisiyle Islâmiyet yayiliyor ve Hiristiyan Avrupa birligi engelleniyordu. Ortodokslar nasil ki Istanbul' da Fatih'in hâkimiyetini görmek istiyorlarsa; Protestanlar da Avrupa'da Kanuni'nin hâkimiyetini Osmanli adaletini görmek istiyorlardi.
Zamanla Avrupa devletlerinin suistimalleri ve Osmanli Devleti'nin zayiflamasi ile daha önce verilen kapitülasyonlar Osmanlinin aleyhine dönmege basladi. Osmanli Devleti ondokuzuncu yüzyil boyunca kapitülasyonlardan kurtulmanin çarelerini aradi. Fakat dis borçlanmalar sebebiyle her seferinde bütün yabanci devletleri karsisinda buldu. Bununla birlikte Birinci Dünya Savasi'ndan az önce l Ekim 1914 tarihinden itibaren geçerli olmak üzere 9 Eylül'de kapitülâsyonlari kaldirdi. Fakat savas sonunda ugranilan yenilgi üzerine yapilan Sevr Antlasmasi ile yabancilara taninan haklar arttirildi. Ancak Istiklâl Savasi' ndan sonra Türk Milleti bagimsizligini elde edince 24 Temmuz 1923 Lozan Antlasmasi ile kapitülasyonlar kesin olarak kaldirildi.
Türkiye Tarihinde 1718-1730 yillari arasindaki döneme Mesrutiyetten sonra verilen ad. Bu devirde Istanbul'da Lâle zevki artip yetistirilmesi yayginlasmistir. Devlet adamlari dahil istanbullularin bahçelerinde lâle yetistirip zevk edinmelerinden dolayi sair ve tarihçiler tarafindan bu yillara "Lâle Devri" denilmistir.
Lâle Devri Osmanli Sultani Üçüncü Ahmed Hân (1703-1730) ve Vezir-i âzam Nevsehirli Damad ibrahim Pasa zamaninda Osmanhli-Rus-Avusturya-Venedik harplerinden sonra imzalanan Prut ve Pasorofca Andlasmasi ardindan basladi. Yillarca süren harpler ve isyanlardan bikmis olan ahali andlasmalardan sonra korku ve endiseden uzak bir hayat sürmeye basladi. Istanbul'da sünnet ve dügün merasimleri artarak mevsimine göre kir deniz seyahatlari ve helva sohbetleri tertiplendi. Padisah dahil devlet adamlari baharda Lâle mevsiminde Sa'dâbâd Serefâbâd Bag-i Ferah Emnâbâd Hüsrevâbâd Hümayunâbâd. Kasr-i Süreyya Vezirbahçesi kösklerinde Tersane bahçesi Çiragan bahçesi Besiktas Yalilarina giderlerdi. Devlet adamlari ahali ve çiçekçi esnafi ikiyüzden fazla lâle çesidi yetistirip bu bitkiye karsi alâka artmistir. "Mahbud" devrin en meshur ve pahali lâle çesididir. Istanbul basta olmak üzere bütün memleket sathinda park bahçe tanzimi kösk saray çesme sebil imaret medrese kütüphane ve camiler dahil pek çok san'at eseri yapildi. Insa ve tamir edilen san'at eserlerinin süslenip tezyini için Istanbul'a Çini fabrikasi kuruldu. Bugünkü Nevsehir bu devrin eseridir. Yine bu devirde onaltinci yüzyildan beri Istanbul'da ve diger Osmanli sehirlerinde Arapça Ermenice Ibranice Rumca kitap basan matbaalarin ardindan Seyh'ül-Islâm Abdullah Efendi'nin fetvasi ile Osmanlica kitap basimi da serbest oldu. Matbaada basilacak kitaplarin kontrolü için de âlimler vazifelendirildi. Istanbul'da bulunan ve bütün dünyada kiymetli eserlerin yazilmasini sagliyan doksanbin kadar hattatin durumlari dikkâte alinarak ilk zamanlar dinî kitap basilmadi. Hattatlikla ugrasan kalem ehlinin bir kismi matbaada tab islerinde musahhilik yaparak zamanla denge saglandigindan dinî kitaplarin da basimina geçildi. Matbaanin ve hattatlarin ihtiyacini karsilamak için kâgit fabrikasi kuruldu. Avrupa ile münasebetler arttirilip Viyana'ya konsolos tayin edilerek çesitli bassehirlere dostluk nameleri gönderildi.
Sonradan Lâle Devri diye adlandirilan 1718-1730 tarihleri arasindaki yillar sulh sükun ve huzurla geçtiginden Osmanli kültür san'at ve ilim âleminde kiymetli sahsiyetler yetisti. Hattatlar vasitasiyla eski eserler çogaltilarak her tarafa dagitildi. Damad Ibrahim Pasa tarihe merakli oldugundan bir çok tarih kitaplarinin yazmalari kontrol edilip karsilastirmali olarak hattatlara yazdirilarak çogaltildi. Ilmi encümen hey'et ve bürolari kurularak Arapça Farsça Yunanca kitaplar tercüme edildi. Bu devirde yapilan saray ve kösklerdeki ilim meclislerine sohbetlere kiymetli âlimler san'atkârlar sâirler ve edipler katilirdi. Sohbetlere dogu dillerini iyi bilen ve ilim erbabindan sâir Nedim ayri bir renk katardi. Nedim Lâle Devri'nin günlük hayatini ve Istanbul'un tasvirini
"Bu sehri Stanbul kî bî müslü bahâdir;
Bir sengine yekpare Acem mülkî fedadir.
Bazari hüner madeni ilmü ulemadir." misralariyla yapmistir.
Lâle Devri'ndeki huzur ahengini; Iran mes'elesi devlet adamlarinin imâr faaliyetlerini ordudaki düzenlemeleri ve meclis toplantilarini istemeyen yabancilar ile yazilan eserlerin yanlis açiklanip anlasilmasi bozdu. Patrona Halil adinda devsirme bir tellak Yeniçeri ihtilâl hazirligini tamamladiktan sonra Sultan Üçüncü Ahmed Hân'in sefer hazirliklari içindeyken ve tatil günü devlet adamlarinin yazliklarda bulunduklari esnada isyan basladi. 28 Eylül 1730 tarihinde meydana gelen Patrona Halil isyaniyla Damat Ibrahim Pasa ve yakinlari asîlerin arzusuyla vazifeden alinip öldürüldü. Asilerin arzusu bitmeyerek nihayet seksensekizinci Islâm Halifesi ve Yirmiüçüncü Osmanli Sultani Üçüncü Ahmed Hân'in da hallini istediler. Istanbul'da yapilan yalilar yagma edilip yikilarak Lâle bahçeleri tahrip edildi. Birçok güzide san'at eserleri de asilerin yagmacilarin tahribine ugradigi gibi san'atkârlar sâirler edipler ilim ve devlet adamlari da öldürülüp her hususta vahsice hareket edildi. Damat Pasa'nin öldürülmesi ve Sultan Üçüncü Ahmed Hân'in tahtan indirilmesi ile Türkiye tarihinin sonradan Lâle Devri denilen 1718-1730 dönemi de sona erdi. Bu devir; sulh sükûn huzur imar faaliyetleri güzide san'at eserleri yapilmasi ilmi eserlerin çogaltilarak dagitilmasi ihtiyaç duyulan maddelerin ülkede imalati için fabrika tesisi askeri yenilikler dünyada olup biten yenilik ve olaylarin takip edilmesi ' Istanbul'da itfaiye teskilatinin kurulmasi; âlim edip sair ve san'atkârlarin korunmasina ayri bir itina gösterilmesi bakimindan Türkiye tarihinde baskalik arz ettiginden önemlidir.
Osmanli Devletinde onsekizinci asir sonunda askerî ve idarî sahalardaki düzensizliklere çare bulmak için yapilan tesebbüslerin tamami. Ayrica Avrupa usulleriyle meydana getirilen talimli orduya verilen isim. Bu terim ilk defa Fazil Mustafa Pasa tarafindan sadr-i azamligi esnasinda maliyede yapilan bazi yenilikler için kullanilmistir. Daha sonra Sultan Üçüncü Selim Han (1789-1807) devrinde de simdi anlasilan manâda kullanilmaga baslanmistir. Ancak Nizâm-i Cedid genis ve dar manâda olmak üzere iki sekilde tarif edilmistir. Dar manâda; Sultan Üçüncü Selim Hân devrinde Avrupai tarzda yetistirilmek istenen askeri; genis manâda ise; yine ayni padisah devrinde devlet teskilâtinin bütününde yapilmak istenilen yenilikler olarak bilinmektedir. Bu tariflerden ikincisi daha dogru olarak kabul edilir.
Onsekizinci asir boyunca devam eden askeri basarisizliklar bunlari takib eden günlerde islahat layihalarinin verilmeleriyle neticelenirdi. Bunlarin içinde Halil Hamid Pasa'nin askerlik sahasindaki nizâmnâmesi en önemlisidir. Sultan Üçüncü Selim'in tahta çikisina kadar asagi yukari yüz sene kadar devam eden islahat hareketlerinin bir merhalesini teskil eden Nizâm-i Cedid fikri tamamen bu padisahin sahsina baglanir. Gerçektep sehzadeligi ve veliahtligi esnasinda devletin içinde bulundugu durum için yapilan islahat tesebbüslerini yakindan takip etmistir.
Nizâm-i Cedid hareketi Sultan Üçüncü Selim'in tahta çikisiyla beraber belli bir tertib içinde uygulanmaga baslandi. Böyle yeni bir sistemin konulmasi için öncelikle bazi yönlerden örnek alinacak Avrupalilarin ilerlemesinin sebeblerinin incelenmesi ve devlet adamlariyla âlimlerden tesekkül edilecek bir danisma meclisinin kurulmasi icab ediyordu. Padisah mesveret (danisma) meclisi teskiliyle yeni fikrin bir sahsin degil devletin mali olmasi gayesini güdüyordu. Islahat için yirmiiki devlet adamindan bu konudaki düsüncelerini açiklayan birer rapor hazirlamalarini istedi. Yirmiiki kisinin ikisi Avrupali idi. Bunlardan Bertrauf Osmanli Ordusu'nda çalisan'bir subay digeri ise Isveç konsoloslugunda çalisan D'Ohosson idi. Türk devlet adamlarinin belli baslilari ise Sadriazam Koca Yusuf Pasa Veli Efendizâde Emin Defterdar Serif Efendi Tatarcik Abdullah Efendi Cavusbasi Efendi ve tarihçi Enver Efendi idi.
Diger taraftan Ebu Bekir Râtib Efendi o devir için Avrupanin güçlü devletlerinden olan Avusturya'nin bassehri Viyana'ya sefaret vazifesiyle gönderildi. Gönderilen bu elçiden Avusturya'nin bütün müesseselerini incelemesi ve rapor etmesi istendi. Sekiz aylik bir seyahat neticesinde yazilan bu sefaretnâmede alinmasi gereken baslica tedbirler su maddeler içinde özetlenebilir: l. Hazinenin dolu ve düzenli olmasi 2. Askerin itaatli olmasi 3. Devlet adamlarinin dogru ve sadik kimseler olmasi 4. Halkin refah ve himayesinin temini 5. Bazi devletlerle ittifak anlasmalarinin yapilmasi.
Ebu Bekir Râtib Efendi'ye göre örnek seçilecek bir devletin askerî kanunlari ve nizamlari iktibas edilerek kendi bünyemize uydurup ihtiyacimiza cevap verecek bir Nizâm'i Ccdid ordusunun kurulmasi gerekiyordu. Padisahin düsüncelerine tesir eden bu sefaretnâme Nizâm-i Cedid programinin hazirlanmasinin bir safhasini teskil ediyordu.
Kendisinden önceki padisahlarin islahat hareketlerindeki düsüncelerinden faydalanmasini bilen Sultan Üçüncü Selim Hân Sultan Üçüncü Ahmed Hân devrinde yapilmak istenilen islahatin devlet adamlarindan gizli olmasinin zararlarini gördügünden devlet adamlari ve âlimleri yanina çagirarak onlarin düsüncelerinden faydalanma ve memleketlerin durumunu daha iyi tahlil etme imkânini ele geçirmek istedi. Ancak layihalari kaleme alan kimselerin askerlik sahasinda tecrübe sahibi kisiler olmamasi köklü tekliflerin gelmesine mâni oldu.
Verilen layihalar baslica üç görüs üzerinde toplaniyordu: 1. Ordunun Kanunî Sultan Süleyman Kanunlari'na göre islah edilmesi. 2. Sultan Süleyman Kanunlari'na Avrupa nizamlarini tatbik ederek yeniden ordu teskili 3. Yeniçeri Ocagi tamamen kaldirilarak Avrupa usûllerine göre yeni bir ordunun kurulmasi üçüncü düsüncede olanlara göre devletin eski kanunlari ihtiyaca cevap veremez hâle gelmis Yeniçeri'ye fesad karismasi da ordunun bozulmasina sebep olmustu. Çiftçi esnaf gibi meslek sahiblerinin bir yolunu bularak birer Esamî ele geçirmeleri de bunlari esnaflikla Ugrasan kisiler hâline getirmisti. Bu sebeblerden dolayi Yeniçeri Ocagi'ni bir tarafa birakarak tamamen Avrupa usulleriyle yeni bir ordu kurulmaliydi.
Sultan Üçüncü Selim Hân bu fikirlerden üçüncüyü seçti. Programin uygulanmasi için tertib edilen hey'etin basina Ibrahim Ismet Beg gibi dirayetli bir sahsi getirdi. Bu zat isin baslangicinda olabilecek tehlikeleri dile getirmisti. Islahat hey'etinin hazirladigi program yet-misiki maddeden meydana geliyordu. Öncelikle askerlikle ilgili maddelerin tatbikatina geçildi.
Yeniçeri Ocagi'nin birdenbire kaldirilmasinin devlete verecegi zararin ortada oldugundan bu ocagin islah edilmesi sirasinda yeni ordunun kurulmasi çalismalarina baslandi. Yeniçeri Ocagi'na haftada birkaç gün mecburî talim konuldu. Humbaraci Topçu lagimci ve Toparabaci ocaklarinin yeni kanunnâmeleri hazirlandi. Bunlar ordunun teknik siniflarini teskil edeceklerdi.
Yeni ordunun teskili ise Sadr-i â'zâm Koca Yusuf Pasa'nin Zistovi ve Yas ândlasmalarindan sonra cepheden Istanbul'a dönmesi ile baslar. Sadr-i â'zâmin Avrupa'dan subay da getirmesi talimli piyade askerinin teskilini hizlandirdi. Padisah bu ordunun Yeniçeriler' den bagimsiz ve genç Yeniçeriler'in buraya alinmasini istiyordu. Ancak bunun mahzurlarinin olmasi yeni ordunun Bostanci Ocagi'na bagli onikibin mevcudlu ve örnek bir ordu gibi teskili yoluna gidildi. Levend çiftligi Kanunnâmesi ile yeni ordunun kadrolari ve diger mes' eleleri açiklanmis oluyordu.
Nizâm-i Cedid ordusunun kurulusunda ortaya' çikan diger bir problem de halkin özellikle Yeniçeri Ocagi'ni benimsemesi böylelikle meydana gelecek zarari önlemekti. Zarari önlemek içinde halk arasinda muteber olarak bilinen devlet adamlarindan faydalanma yoluna gidildi. Yapilan propaganda da yeni ordunun Istanbul'da Rus tehlikesine karsi muhafaza için kuruldugunu Istanbul'a karsi bir tehlike esnasinda Anadolu ve Rumeline dagilmis olan çiftçilikle ugrasan askerin geç gelmesinin doguracagi tehlikeler anlatildi. Pek tesirli olmamakla beraber yapilan propaganda neticesi ilk andaki tepkiler önlenmis oldu. Sessizlikten istifade etmek isteyen devlet Anadolu'da asker yetistirme hareketine giristi. Bu harekette Karaman Valisi Kadi Abdurrahman Pasa ile Amasya Sancakbeyi Cabbarzade Süleyman beg'in gayretleri semeresini verdi. Ancak Yeniçeri Ocagi'na talim mecburiyeti konmasi hariçden Esamî satin alarak ulufeye kaydolanlarin isine gelmemesi ve ocak içinde usulsüz aidat topliyanlarin kanunnâme ile engellenmesi çikarcilari zor duruma soktu. Yapilan karsi propaganda neticesi önce Yeniçeriler talime çikmamaya basladi sonra da Nizâm-i Cedid' e kaydolanlarin dagilmalari devlet adamlarina Nizâm-i Cedid'in sadece orduda uygulandigini anlatmis oldu. Bu esnada Levend'den baska Üsküdar'da Kadi Abdurrahman Pasa'nm askerlerinden tesekkül eden yeni bir ordu tesis edildi.
Nizam-i Cedid ordusunun kurulmasinin yani sira Tophane Tersane ve Mühendishane'nin de yeniden organizasyonuna baslandi. Tophane mensuplari elenerek yenilendi Avrupa'dan top döküm ustalari getirilerek yeni ve kuvvetli top imalâtina baslanildi. Çok ihmâl edilmis olan donanma ve tersanenin islahatina girisildi ve bu konu Küçük Hüseyin Pasa'ya verildi. Alinan tedbirler neticesinde donanma her yönden güçlendi. Fennî egitimde tahsil ve terbiyenin ilerlemesi için 1773' de açilan Mühendishâne-i Bahri-i Hümâyûn genisletilerek Teknik üniversite mahiyetindeki Mühendishâne-i Bahri-i Hümâyûn 1794'de kuruldu. Bu okullarda genis ölçüde yabanci ögretmenlerden faydalanildi. Okullarin kitap ihtiyacini karsilamak için de Üsküdar matbaasi yeniden tesis edildi.
Yapilan degisiklikler devlet bütçesine agir yük getiriyordu. Yükün kaldirilmasi için sadece Nizâm-i Cedid'in giderlerini karsilayacak Irad-i Cedid denilen yeni bir hazine kuruldu. Ayrica Irad-i Cedid ileride meydana gelebilecek harplerin giderlerini de karsilayacakti îkiyüzbin kese degerinde olacak bu hazinenin gelir kaynaklarini Rüsum-i Zecriye denilen tütün içki ve kahveden alinan vergilerle mahlûl mukataalardan alinan vergi ve her sene yenilenen beratlardan alinan vergiler teskil ediyordu. Hazinenin hesaplarini görmek için de talimli asker nâzin Irad-i Cedid Defterdari tayin edildi.
Nizâm-i Cedid hareketi askeri sahadaki yeniliklerin yani sira idarî siyasî ve ticarî sahalarda ayni istikamette bir takim tesebbüsleri beraberinde getirdi. Idarî sahada Anadolu ve Rumeli yirmisekiz vilayete bölündü ve vezir sayisi buna uygun hâle getirildi. Idareciligi menfî olan ve ehliyetsiz kisilere vezirlik verilmemesine dair Kanunnâme çikarildi ve tayinlerin yapilmasi hakki Padisah ve Sadrazama verildi. Vezirlerin memuriyet süresi en az üç en çok bes yil arasinda sinirlandirildi. Kadilarin durumu timar nizâmnâmesi düzenlenerek yapilacak muamelelerin kanunnameye uygun olmasina dikkât edildi.
Osmanli Devleti'nin iktisadî idarî siyasî sahalarinda yapilan yenilik ve Islâhatlar yapilan menfi propaganda içteki ve distaki basarisizliklar sebebiyle istenilen neticeyi veremedi. Islahatlari tatbik edenler arasinda padisaha tam olarak itaat edenlerin sayisinin az olmasi da basarisizliklari getirdi. Harici düsmanlar yapilan savaslar Arabistan'da Vehhabî Mora'da Rum Balkanlar'da Sirp isyanlari ile diger küçük çaptaki isyanlari bastirmakta güçlükle karsilanilmasinin suçu devamli Nizâm-i Cedid askerine yüklendi. Yeniçeri Ocagi mensublarinin da Nizâm-i Cedid askerinin çogalmasiyla kendi maaslarinin ellerinden gidecegi korkusu cephe almalarina sebeb oldu. Fransa'nin Osmanli Devleti aleyhine cephe alip Istanbul'daki Fransiz sefirinin el altindan Yeniçerileri "maaslariniz alinip devlet ileri gelenlerine dagitilacaktir" seklindeki tahrikleri de etkili oldu. Bu hareketin basarisizliginda bazi kötü tesadüflerin korkak ve müsrif devlet adamlarinin da tesiri oldu. Devlet bütçesinden yapilan masraflarin artmasi hileli sikke kesilmesi veya yeni yeni vergilerin konulmasina bagli olarak esya fiyatlari artti. Tasrada vergi tahsildarlarinin suistimalleri halka büyük sikinti getirdi. Bu sebeblerden yenilige karsi olan unsurlar Nizâm-i Cedid'i yikmak için firsat arar hâle geldiler.
Napolyon'un Misir seferi sirasinda Akka Kalesi'nin önündeki savasta basari kazanan Nizâm-i Cedid ordusundan Sirp isyanlarina ve Rusya ile savas tehlikesine karsi faydalanilmak istendi ve ordu Rumeline geçirildi. Ancak bu durumdan süphelenen Rumeli ayanina ordunun Sirp isyanini bastirmakla vazifeli oldugu ilân edildi. Fakat Sadr-i â'zâm Ismail Pasa'nin ve yenilige muhalif olanlarin Rumeli ayani ve Yeniçerileri tahriki olaylarin baslangici oldu. Ilk hadise Tekirdag'da meydana geldi. Burada kurulacak Nizâm-i Cedid ordusuna dair fermani okuyan kisiyi yeniçeriler öldürdüler. Askeri Edirne'ye götüren Kadi Abdurrahman Pasa'ya mukavemet edilmesi iç harp tehlikesi derecesine ulasti. Ingiliz donanmasinin Istanbul'u yakmakla tehdit ettigi ve düsmanin sinirlara asker yigdigi sirada böyle bir isyanin baslamasi devletin selâmeti açisindan kötü neticeler doguracagi asikardi. Bu sebeble Üçüncü Sultan Selim Hân Abdurrahman Pasa'yi geri çagirdi. Arzu edilen neticenin aksine muhaliflerin taskinliklarini artirmaktan baska bir ise yaramadi. Zira yenilik düsmanlarinin simarmalarina sebebiyet verilmisti. Istanbul'da Bogaz yamaklari isyan etti.
Edirne'deki hadiseden sonra merkezde yapilan degisiklikler fayda yerine zarar getirdi. Tayinlerle görünüsde Nizâm-i Cedid taraftari olanlar makam sahibi oldular. Ordunun da Istanbul'da bulunmayisini firsat bilen Yeniçeri ve yenilik muhalifleri Nizâm-i Cedid'i ortadan kaldirmaga karar verdiler. Bu karardan habersiz. olan padisah. Bogaz yamaklarini Nizâm-i Cedid'e dahil etmege çalisiyordu. Köse Musa Pasa ise el altindan haber göndererek bu askerleri; "Eger Nizâm-i Cedid elbisesi giyerseniz dinden çikarsiniz giymezseniz ocaktan atilirsiniz. Belki de Nizâm-i Cedid sizi öldürecek" diye tahrik ediyordu. Tahrikler sonucu 26 Mayis 1807 tarihinde Büyükdere çayirinda toplanan Yeniçeriler isyani baslattilar. Baslarina reis olarak seçtikleri Kabakçi Mustafa denilen serkes de Istanbul halkina yaptiklari isin mukaddes bir hareket oldugu yolunda propaganda yapti.
Bu esnada Kaymakam Köse Murad Pasa bir taraftan Padisah'a isyani önemsiz gibi gösterirken diger taraftan isyancilari bastirmaga hazirlanan Topçu ocagi'na karsi gelmemelerini emreden haberi gönderiyordu. Böylelikle isyan programi düzenli olarak tatbik edilmege baslandi. Isyancilar Et Meydani'nda (Aksaray semti) toplandiktan sonra devlet adamlarinin içinde bulunan Nizâm-i Cedid muhalifleriyle anlastilar. Padisah durumdan haberdar oldugunda is isten geçmisti. Isyanin bastirilmasi için Nizâm-i Cedid'in kaldirildigina dair bir ferman yayinladiysa da asiler bu defa da padisahtan on bir kisinin kendilerine teslimini istediler.
Kendisine onbir kisinin isimlerinin listesi verildiginde çok üzülen padisah bütün bunlara sebeb kendi yumusak huylulugu oldugunu söylemistir. Kan dökülmemesi için asilerin istekleri kabul edildi. Asiler verdikleri listede olan kisileri birer yolunu bulup katlettikten sonra is bununla bitmeyerek yeni bir istekle ortaya çiktilar. Sira nihayet Nizâm-i Cedid'in mimari olan Sultan Üçüncü Selim'e geldi ve bu padisah iyi huylulugu sefkati ve temiz ahlâki yüzünden sehit edildi. Isyanin neticesinde de memleket Avrupa'ya yetismek yolunda uzun bir süre geri birakilmis oldu.
Mesrutiyetin muhâfazasi için Selanik'ten Istanbul'a getirilen Avci taburlarinin 13 Nisan 1909'da çikardigi isyandir. Rûmî takvimle 31 Mart 1325'te çiktigi için Otuzbir Mart Hadisesi denilmektedir. Isyânin sonucunda Sultan Abdülhamîd Han tahttan indirilmis ve mesrutiyet örfîlesmistir.
Bu vak'anin tertip edilisi tesvik edicileri bu güne kadar kesin olarak ortaya konamamistir. Ancak Sultan Ikinci Abdülhamîd Hanin hiçbir ilgisi olmadigi kesindir. Bununla berâber Otuzbir Mart Vak'asinin umûmî sebepleri târihçiler tarafindan söyle siralanmaktadir:
1. Mesrutiyetin îlânindan o güne kadar geçen zamanda Ittihat ve Terakki Cemiyetinin baskisi ile güvensiz karisik bir durumun ortaya çikmasi.
2. Rum Ermeni vb. gibi topluluklarin istiklâl kazanip millî devletlerini kurmak için büyük engel olarak gördükleri Sultan Abdülhamîd Handan kurtulmak istemeleri.
3. 5 ekimde Ferdinand'in Bulgaristan'da istiklâlini îlân etmesi. Bir gün sonra Avusturya-Macaristan Imparatorlugunun Bosna ve Hersek eyâletlerini ilhak etmesi. Girit halkinin Yunanistan'a baglandiklarini bildirmesi. Adakale'nin Avusturya askerleri tarafindan isgal edilmesi Hükûmetin ve onu tesir altinda tutan Ittihat ve Terakkînin bu hâdiseler karsisinda âciz kalip bir sey yapamamasi.
4. Ikinci ordu subaylarinin askerlerin ibâdet yapmalarina tâlim ve egitimi ileri sürerek mâni olmalari.
5. Ittihat ve Terakkî Cemiyetinin Istanbul'da tertip ettigi siyâsî cinâyetler sonucunda hükümetin kâtilleri yakalamada âciz kalmasi.
6. Hükümetlerin istifâsi ile siyâsî buhrânin devam etmesi. Ittihat ve Terakkinin hükümete müdâhale etmesi.
7. Basindan sansür kalkinca herkesin istedigini yazmaya baslayip karsilikli ithamlarin ileri boyutlara varmasi. Sultan Abdülhamîd Han zamâninda bulunmayan Dervis Vahdetî'nin çikardigi Volkan gazetesi gibi basin organlarinin halki tahrik etmesi. Azinlik gazetelerinin millî maksatlarini ortaya dökmesi.
8. Ittihat ve Terakkînin baskisiyla ordu ve devlet idâresinde keyfî olarak yapilan tasfiye.
9. Vak'adan üç gün önce Ittihatçi zâbitlerin askerlerine; "Hocalarla kat'iyyen görüsmeyeceksiniz! Askerlikte diyânet meselesi aranmaz!.. Pâdisâh ve efrâd-i ahâli Ittihat Terakki Cemiyetinin elindedir!" telkinlerinde bulunmalari.
10. Ittihat ve Terakki ileri gelenlerinin mason olduklarinin halk arasinda yayilmasi.
Tertip edilisi hâlen karanlik olan Otuzbir Mart Vak'asinin öncesindeki olaylarla vak'anin ortaya çikisi ve neticeleri de söyledir:
Ittihat ve Terakki Partisi önderleri mesrutiyetin îlânindan sonra kurulan Said Pasa hükümetine istirâk etmediler. Partili olan küçük rütbeli subaylar genç ve tecrübesiz olduklari için hükümette vazife almaktan çekindiler. Tanin gazetesinde Hüseyin Cahid (Yalçin) sorumluluk altina girilmemesi gerektigini yazdi. Kabîneye girilmeyip iktidar Said Pasa hükümetine birakildi. Daha sonraki yillarda bu eksiklerini tamamlamak için Ittihatçilarin nâzir yardimciliklarina getirilme çalismalari ortaya çikti. Böylece hem iktidâri almiyorlar hem de diledikleri gibi müdâhale ediyorlardi. Selanik merkezî kismi Istanbul'a nakledildi. Hükümet ve devleti kontrol için Talat Enver Midhat Sükrü Hayri Habib Dr. Nâzim Bahaeddin Sâkir ve Ismail Hakki beyler Istanbul'a gönderildiler.
Mesrutiyeti îlân ettiren Ittihatçilarin mesrûtiyetten sonra idâreyi bizzat ele almamalari ancak hükümet islerine de sik sik müdâhale etmeleri sebebiyle ülkede tedricen bir iktidar boslugu dogmaya basladi. Pâdisâhin da devlet islerinden uzak tutulmasi mesrûtiyetten sonra devletin otorite buhranina düsmesine yolaçti. Müesseselerde ortaya çikan basibosluk ve otoriter bir gücün mevcut olmayisi isyanlara müsâit bir zemin dogurmaya basladi.
4 Agustosta nâzir tâyini meselesinde çikan bir ihtilâf neticesinde Said Pasa kabînesi istifâ etti. Yerine Sultan Abdülhamîd Hanin; "O diktatör olmak ister." diye bahsettigi Kâmil Pasa sadrâzam oldu. Kâmil Pasa Nâzim Pasayi Harbiye nâzirligina getirdi. 24 eylülde Ittihat Terakkiye muhâlif olarak kurulan Ahrar Firkasi Türk siyâsî târihinin ikinci partisi oldu. Firkanin ileri gelenlerinden çogu Türk asilli olmayip kuruculari arasinda Celâleddin Ârif Nihat Resad (Belger) Ismail Kemal Ahmed Samim ve Prens Sabahaddin gibi sahsiyetler vardi. Bünyesinde mesrutiyet aleyhtari kimseleri ve daha sonra ikinci mesrûtiyet meclisinde yer alan Hiristiyan mebuslari topladi.
Mesrûtiyetin îlânindan sonra toplanacak meclis için yapilacak seçimler çesitli kesimlerin birbirlerini karsilikli suçlamalarina yolaçti. Seçim kampanyasinin Bosna-Hersek'te de yürütülmesini protesto eden Avusturya 5 ekimde Bosna-Hersek'i isgâl etti. Ayni gün Bulgaristan bagimsizligini Girit de Yunanistan'a katildigini îlân etti. Ülkede seçimlerle berâber gelen karisikliklar ve disarida karsilasilan bu gibi felâketler mesrûtiyete baglanan ümitleri söndürdü. Ittihat ve Terakkinin îtibâri zayiflamaya baslayinca da güçlenen muhalefeti ezmek için düzenlenmis fâili meçhul sûikastler ortaya çikti. 19 Ekimde Selanik'te Üçüncü Orduya bagli avci taburlari mesrûtiyetin muhâfazasini ve sehrin güvenligini saglamak için Istanbul'a getirildi.
Mesrûtiyetten sonra Ittihatçilarin baskisiyla orduda alayli subaylar ve memurlar arasinda yapilan tasfiyeler gayr-i memnunlarin sayisini arttirarak huzursuzluklari siddetlendirdi. Matbuattan sansür kaldirildigi için Serbestî Mîzân Tanin ve Volkan gibi gazetelerde alayli-mektepli subay ayrimina dâir baslayan sert ve tahrikçi üsluptaki yazilar subaylarin birbirleriyle ve erlerle arasinin giderek açilmasina sebep oldu. Volkan gazetesinde Dervis Vahdetî Ittihatçi subaylarin erler arasinda dîne karsi takindiklari menfî tutumlari istismâr ederek orduyu ve halki isyana tesvik ediyordu. 2 aralikta daha önce Manastir Postanesinden çikarken vurulan Semsi Pasanin akrabâsi Ismail Mâhir Pasa Sultanahmed Meydaninda öldürüldü. Kâtil kaçmayi basardi. Önceden beri devam etmekte olan bu gibi suikastler halkta Balkan komitaciligi usûlündeki cinâyetlerin devam edecegine dair bir inanç uyandiriyordu. 17 Aralikta toplanan mecliste Ittihatçilar ekseriyeti sagladilar.
Hükümet Avci taburlari ile hiç mesgul olmadigi gibi Istanbul'un inzibati avci taburu çavuslarinin emrine tâbi kilindi. Bunlarin Istanbul'da eglence hayâtina dalmalari yüzünden askerlikle alâkalari kesilmeye basladi. Subaylarinin önemli bir kisminin da izne ayrilmasi ile iyice bassiz ve disiplinsiz kalan bu taburlar içeriden ve disaridan tahrik edilmeye basladilar. Bu sirada Enver Bey Berlin'e Ali Fuad Bey Viyana'ya Fethi Bey Paris'e ve Hâfiz Hakki Bey de Roma'ya atasemiliter olarak tâyin edildiler. Harbiye Nâziri NâzimPasa da ordu içinde Ittihat ve Terakkiye karsi bir grup kurmaya çalisiyordu. Prens Sabahattin Hukuk-i Beser gazetesinde yazdigi yazilarla pâdisâh Abdülhamîd Hanin tahtta kalisina karsi çikip Ittihatçilarin mesrûtiyetten sonra da gizliliklerini sürdürmelerine muhâlefet ediyordu.
Sadrâzam KâmilPasa da Ittihatçilarin baskisindan kurtulmak istiyordu. Avci taburlarini Yanya civârinda isyan eden Yunan çetelerine karsi göndermek istedi. Buna muhâlefet eden Ittihat ve Terakki meclisteki çogunluguna dayanarak giyabinda yapilan bir gensoru ile Kâmil Pasayi düsürdü. Abdülhamîd Han meclisin kararina uyarak Kâmil Pasanin istifâsini kabul etti ve yerine Hüseyin Hilmi Pasayi 14 Ocakta sadrazamliga getirdi. Kâmil Pasa bundan sonra muhalefetle isbirligi yapmaya basladi.
23 Ocak 1909'da Harbiye Mektebinde çikan bir karisiklik sonucunda altmis talebe atildi. 6 Subatta da Dervis Vahdetî tarafindan Ittihad-i Muhammedî Cemiyeti kuruldu. Dervis Vahdetî Volkan gazetesindeki tahrik edici yazilarindan birinde pâdisâha seslenerek; "Mesrutiyeti ilgâ ve meclisi kapatmak elinizdedir" diye yaziyor ve askerlerin ve ordunun büyük bir kisminin kurdugu cemiyetin üyesi oldugunu iddiâ ediyordu. Bu sirada Harbiye nezâreti yayinladigi bir genelgeyle ordunun siyâsetle ugrasmasini yasakladi. Medrese talebelerinin imtihan edilmesiyle alakali bir kânun teklifiyse bunlarin nümâyisine sebep oldu. Istanbul'da durum iyice bozulmustu. 7 Nisanda Serbestî gazetesi basyazari Hasan Fehmi fâili meçhul kisilerce öldürüldü. 13 Nisanda ise dördüncü avci taburuna bagli askerler gece yarisi saat 04.00'da isyân ederek subaylarini hapsettiler. Ayasofya'daki Meclis-i Mebusan önüne gelerek burada toplanmaya basladilar. Dervis Vahdetî ve arkadaslari da aralarindaydi. Tanin ve Sûrâ-i Ümmet gazetelerinin idârehâneleri tahrip edildi. Adliye Nâziri Nâzim Pasa AhmedRizâ zannedilerek Lazikiye Mebusu Emir Arslan da Hüseyin Câhit zannedilerek öldürüldüler.
Isyan mesrû gerekçelerden kuvvetli önderlerle idârecilerden güçlü destekten mahrum ve bastan tecrid edilmis bir sekilde basladi.Hareketin basinda az veya çok taninmis birisi yoktu. Isyanin en önde gelen simasi Hamdi Çavustu. Halk tamâmen ayaklanmanin disinda kaldi. Yüksek seviyede din adamlari ayaklanmada yer almadiklari gibi basinda çavuslarin bulundugu bu isyani tenkit ettiler. Ilim adamlarindan mütesekkil olan Cemiyet-iIlmiye ve siyâsî tesekküllerin aralarinda birleserek meydana getirdikleri Hey'et-i müttefika-i Osmaniye teskilâtlari mesrûtiyete sadâkatlerini beyan ederek isyâna karsi çiktilar.
Abdülhamîd Han isyâni Hüseyin Hilmi Pasanin gönderdigi bir telgraf sonucunda ögrendi. O zaman telefon olmadigi için meclisteki telgraf merkeziyle isyânin mâhiyetini ve âsilerin taleplerini ögrenmeye çalisti. Isyancilar Mebusan Meclisine gönderdikleri tezkirede Sadrâzam Hüseyin Hilmi Pasanin görevden azlini ve Nâzim Pasanin Harbiye nâziri olmasini alayli subaylardan daha önce tasfiye edilenlerin orduya geri alinmasini istiyordu.
Pâdisâh bunun üzerine Hüseyin Hilmi Pasayi sadrâzamliktan aldi. Ancak yerine Tevfik Pasayi sadrâzam Müsir Ethem Pasayi Harbiye nâziri yapti. Mâbeyn baskâtibi Cevad Beyi isyancilara göndererek isteklerinin kabûl edildigini vazgeçerlerse affedileceklerini bir hatt-i hümâyûnla bildirdi. Bunun üzerine isyancilar yatisarak dagildilar. Ertesi gün tahrikler sonucu tekrar toplandilar. Ancak bu sefer de Gâzi Osman Pasa gönderildi. Pasanin nasîhat etmesinden sonra dagildilar.
Isyan esnâsinda dâireler kapandi ve Ittihat ve Terakki Merkez-i Umûmî mensuplari Selânik'e kaçtilar. Hüseyin Câhid Suriyeli meshur bir Hiristiyan âile olan Mutranlarin evine oradan da Rus elçiligine sigindi. Dr. Nâzim Vefâ da Münir Beyin nezdinde mahfuz kalip oradan Selanik'e kaçti Ahmed Riza topçu subayi Süleyman Remzi Beyin delâletiyle Sehzadebasi'nda Ali Beyin evinde gizlendi. Bahaeddin Sâkir ise Fransiz sefâret memuru Mösyö Roe'nin evinde saklanip sonra Hareket ordusuna katildi.
Ancak isyânin Rumeli'deki yankisi çok büyük oldu. Ismâil Canbolat; "Mesrutiyet mahvoldu" diye telgrafla Selanik'e isyâni haber verdi. Hâdiseyi kimin hazirladigi belli olmadigi içinAbdülhamîd Han boy hedefi oldu. Ittihat ve Terakki merkez ve sûbelerinden saraya tehdit telgraflari yagmaya basladi. Bir günde 67 telgraf geldi. Üçüncü Ordu mensubu askerlerle gönüllü Bulgar Sirp Yunan Arnavut ve Karadag çetecilerinden mütesekkil bir ordu kuruldu. Edirne'deki Ikinci Ordu ile de temasa geçilip bunlarin katilmasi saglandi. Trenlerle Istanbul'a sevkedilen bu orduya "Hareket Ordusu" denildi. Ordunun basina önceHüseyin Hüsnü Pasa geçmisse de komutanliga daha sonra Mahmûd Sevket Pasa getirildi. Orduya Hadimköy'e geldiginde Sevket Turgut Pasa komutasindaki Trakya gönüllüleri de istirâk etti. Askerlerin büyük bir kismi gerçek durumdan haberdâr olmayip pâdisâhi kurtarmaya geldiklerini zannediyorlardi.
Pâdisâha sâdik bâzi pasalar saraya gelerek Yildiz ve civârindaki birliklerin Hareket ordusu çapulcularina karsi kullanilmasi için izin istediler. Abdülhamîd Han yalniz pâdisâh degil ayni zamanda halîfe oldugunu otuz üç senedir aslâ kan dökmedigini belirttikten sonra; "Tüfekçilerin silahlari toplansin. Kimse silah atmasin Müslümani Müslümana kirdirmam." diyerek bunu reddetti. Kuvveti olmasina ragmen büyük fitne çikmamasi için bunun kullanilmasina izin vermedi. Ittihatçilarin önde gelen simalarindan Tahsin Bey (Uzer) hatiralarinda; "Sultan basiretli davranip askerler arasinda kan dökülmesine meydan vermedi." demektedir. Emre ragmen bâzi direnmeler oldu ise de sehir Hareket ordusunca bir günde ele geçirildi ve sikiyönetim îlân edildi (25 Nisan 1909).
Hareket Ordusu Istanbul'a gelince önce Yildiz Sarayi muhâsara edildi. Muhâsaradan önce Ingiliz Rus ve Fransiz elçilerinin yaptigi yardim teklifi Abdülhamîd Han tarafindan reddedildi. Saray muhafizlarinin silahlari toplanip Hareket ordusuna teslim edildi. Saray ve civârini besleyen büyük mutfaklarin atesleri söndürüldügü için Sultan ve maiyeti aç birakildi. Kendilerine bir miktar tayin ekmegi gönderildi.
27 Nisanda Said Pasa baskanliginda toplanan mecliste Hareket ordusu lehine bir beyannâme okunduktan sonra Abdülhamîd Hanin hal'ine Mehmed Resad'in pâdisâhligina karar verildi. Elmalili Hamdi (Yazir) tarafindan hal' için hazirlanan müsveddeye îtiraz eden fetvâ emini Haci Nûreddin Efendi; "Hâl'de seâmet vardir Sultan Azîz hal' edildi basimiza 93 Harbi faciasi geldi." diyerek imzâlamak istemedi. Ancak Istanbul mebusu Âsim Efendinin "Hal' edilmekten baska çâre yoktur. Hal'edemezlerse öldürürler." deyince mecbûren imzâladi. Yeni seyhülislâm Ziyâeddin Efendi tarafindan müsveddeye son sekli verilip hal' veya ferâgati meclise birakildi. Meclis hal'i kabul etti. Bundan sonra hazirlanan iki heyetten birisi Dolmabahçe Sarayina digeri de Yildiz'a gönderildi.
Dolmabahçe'ye giden hey'ette Bolulu Habib Toygarli Hâlid ve Kadiköylü Fehmi isminde Hareket ordusu veIttihat ve Terakki mensubu küçük rütbeli üç subay vardi. Resad Hana pâdisâhligini teblig ettiler ve daha sonra tahta geçis merâsimi icrâ edildi.
Yildiz'a Sultan Abdülhamîd Hana hal'ini teblig için gönderilen hey'etin tesekkül tarzi ise Türk târihinin en yüz kizartici hâdiselerinden birisi oldu. Bütün Osmanli tebeasini temsil etmesi gerektigi iddiasi ile tesekkül olunan heyette tek bir Türk yoktu. Bunlar Emanuel Karasso Esat Toptanî Aram Efendi ve pâdisâhin uzun seneler yâverligini yapmis olan katisik soydan Ârif Hikmet Pasa idiler. Padisah hal' kararini teblige gelenlerin kimler oldugunu mâbeyn baskâtibi Cevad Beye sorup ögrenince; "Bir Türk pâdisâhina Islâm halîfesine hal' kararini bildirmek için bir Yahûdî bir Ermeni bir Arnavut ve bir nankörden baskasini bulamadilar mi!" demekten kendini alamamistir. Kararin tebliginden sonra artik Çiragan Sarayinda oturmak istedigini söylemis ancak kabul edilmeyerek kirk sekiz saat içinde mâiyyetiyle berâber Selanik'e gönderilmis burada Alatini Kösküne hapsedilmistir.
Abdülhamîd Hanin Yildiz'dan uzaklastirilmasindan sonra saraydaki mevcut elmas inci gibi mücevherler degeri milyarlari bulan târihî kiymetler sandiklar içinde Harbiye nezâreti dis kapisi yanindaki iki binânin alt katlarina yerlestirildi. Ancak daha sonra mühürlü kapilar Ittihatçilar tarafindan açilarak bunlar yagma edildi ve bu tecâvüz sebebiyle de hiç kimseye mesuliyet yüklenemedigi gibi suçlular da tespit edilemedi.
Hadiseden sonra kurulan Dîvân-i Harp isyancilardan 56 kisiyi îdâma mahkûm etti. Dervis Vahdetî de bunlar arasindaydi. Cezâlar 3 Mayis-25 Haziran arasinda infâz olundu. Prens Sabahaddin önce tevkif edilip sonra serbest birakildi. O da hemen Avrupa'ya kaçti. Digerleri de sürgün ve hapisle cezâlandirildilar. Isyânin mâhiyetini ve tertipçilerini arastirmak için kurulan komisyon kisa bir müddet sonra dagitildi. Hareket Ordusu Istanbul önlerindeyken Abdülhamîd Han; "Mâdem beni istemiyorlar saltanati birâderime ferag ederim devleti o idâre etsin. Fakat bir meclis mi yoksa Dîvân-i Âli mi ne kurulursa kurulup benim hâdiseyle alâkamin olup olmadigi tespit edilmelidir." demisti. Ancak Said Pasa; "Suçsuz çikarsa hâlimiz nice olur?" diye resmî tahkîkatin açilmasina mâni oldu.
Hiçbir ciddî târih kitabinda hâdisenin pâdisâh tarafindan çikarildigina dâir bir bilgi belge yoktur. Sultan Abdülhamîd Hanin muârizlarindan olan Ahmed Refik Bey (Altinay) 31 Martin muhâliflerce tertip edildigini pâdisâhin bir ilgisi olmadigini belirtmektedir. Talat Pasa ve Meclis-i Mebusan Baskani Ahmed Rizâ da pâdisâhin suçsuz oldugunu beyan etmektedirler. Seyhülislâm Cemâleddin Efendi Hatirat-i Siyâsiye'sinde isyânin Ittihat ve Terakki tarafindan pâdisâhi tahttan indirmek aleyhlerinde hâsil olan menfî düsünceleri temizlemek maksadiyla tertip edildigini yazmaktadir. Bâzi târihçiler de "Isyâni pâdisâh tertip etseydi askerleri bassiz birakmazdi." demektedirler.
31 Mart Hâdisesinden sonra Ittihat ve Terakki diktatörlügüne giden yol açilmis olup mesrutiyet örfîlesmistir. Bundan sonra yüksek rütbeli subaylar da Ittihat ve Terakkiye katilmislardir. Osmanli Devletinde her yönüyle bir anarsi ve yikim devri baslamis daglardan inerek mesrûtiyeti selamlayan Balkan komitacilari tekrar daglara çikmislar ve bir daha da inisleri olmamistir. Otuzbir Mart Vak'asini tertip edenler ve Sultan Ikinci Abdülhamîd'i tahttan indirenler sonunda devleti Birinci Dünyâ Harbine sokup memleketi düsman çizmelerinin altinda birakarak kaçtilar. Is bununla da kalmadi bunlar isbirligi yaptiklari kimseler tarafindan öldürüldüler. Bu olaylarin hepsi Otuzbir Mart Vak'asi ile baslamis ve on sene içinde devlet ve millet yok olma noktasina gelmistir.
Otuzbir Mart Vak'asinin gizli tertipçilerinden olan Selim Sirri Tarcan ile Rizâ Tevfik Beyin asagidaki îtiraflari bu olay hakkinda Türk târihine isik tutmaktadir:
"1908 Ihtilâlinden evvel bizleri basta Ingiliz sefiri olmak üzere Fransiz Italyan sefirleri de çok tesvik ettiler. Onlardan büyük mikyasta fikir muâveneti (yardim) ve tesvik gördük... Hey - Rizâ! Meger kimlere hizmet etmis?
Nihâyet hürriyeti de -kimlere- îlân ettik! Selim Sirri ile berâber ben de Istanbul sokaklarinda üzerine çikip "Yasasin hürriyet" nutuklari atacak nice basamak taslari aradik.
Bir gün Talât'a (Talât Pasa) dedim ki: "Biz bu ihtilâl için ecnebi sefirlerden hayli tesvik gördük. Iste hürriyeti îlân ettik. Gidelim bu süferâyi (elçileri) ziyâret edelim tesekkür edelim."
Evvelâ Ingiliz sefâretine gittik. Galatasaray'daki o muhtesem binâyi tam bir ölü sessizligi içinde bulduk. Ben emindim ki sefir de dâhil olmak üzere bütün sefâret erkâni içerdeydi. Fakat bizi karsilayan sefâret kavasi kimi sorduksa "Yok!" dedi. Çok soguk bir adem-i kabul (kabul etmemek) idi bu. Bir mânâ veremeden dönmüstük.
Cünye'de idim. Emir Abdullah'tan bir dâvet mektubu aldim. O yil farîze-i haci îfâ için (hac farîzesi) gidecekleri Hicaz'a beni de dâvet ediyordu. Kabul ettim. Emir hazretleri atlas kese içinde altin olarak maddî cihetten de beni çok taltif etti. (Rizâ Tevfik sürgündedir.) Oglum Said Ingiltere'de oturuyordu. Onu ziyârete Londra'ya gitmistim. Said'e Iskoç asilzâdelerinden Lord Nikilsin (1909'da Ingiltere'nin Türkiye büyükelçisi) cenaplari hayli yardim etmisti. Hem bu alâkalarina tesekkür etmek hem de eski dostlugu bir daha ihyâ eylemek üzere ziyârete gittim.Sohbet sirasinda Istanbul sefâretinin (Istanbul'daki Ingiliz elçiliginin 1909'daki) bize gösterdigi o soguk adem-i kabul hatirima geldi. Lord cenaplarindan sebebini sordum:
-Dostum Rizâ Tevfik Bey... Biz Jön Türkleri tesvik ettik. Onlardan büyük bir netice bekliyorduk. Ihtilâl olacak; istibdatla berâber sultan da bu bâhusus temsil ettigi hilâfet müessesesi de alasagi edilecek. Fakat aldanmis olduk. Bekledigimiz netiyceyi alamadik. Zîrâ ihtilâl yaptiniz gerçi Kânûn-i Esâsî geldi fakat Sultan da hele hilâfet müessesesi de yerinde bâki...
Lord cenaplarina tekrar sordum:
-Ingiltere devlet-i fahîmesini hilâfet müessesesi bu derece siddetle neden alâkadar ediyor?
-Ha... Dostum Rizâ Tevfik Bey... Biz Misir'da bilhassa Hindistan'da Islâm kitlelerini idâremiz altina alabilmek için milyonlarca altin harcadik muvaffak olamadik. Halbuki Sultan? Yilda bir defâ bir "selâm-i sâhâne" bir de "Hafiz Osman Kur'ân-i kerîmi" gönderiyor bütün Islâm ümmetini hudutsuz bir hürmet duygusu içinde emrinde tutuyor.
Iste biz ihtilâlden ve siz Jön Türklerden ihtilâl sonunda sultanlarin da hilâfetin de yâni bir selâm-i sâhâne ve bir Hâfiz Osman Kur'ân'iyla kitleleri avucunda tutan kuvvetin de devrilmesini bekledik aldandik. Iste bu sebeple bir soguk adem-i kabul gördünüz..."
Târihte Lâle devri olarak bilinen döneme son veren isyan hareketi. Patrona ihtilâlini hazirlayan çesitli; siyâsî ekonomik sosyal ve idâri sebepler vardir. Merkezde sadrâzam Nevsehirli Dâmâd ibrahim Pasa'ya karsi olan devlet adamlari bilhassa devlet içerisinde yapilan idarî ve sosyal islâhatlarin askerî teskîlât içerisinde de yapilacagini öne sürerek yeniçeri ocagini isyana tesvik ediyorlardi. Bu arada uzun süren ve Lâle devri denilen sulh devresinde istanbul'u güzellestirmek amaci ile girisilen saray konak yali ve bahçe gibi insâatlari da lüks ve israftan sayarak halki kiskirtmaktan geri durmuyorlardi.
Son olarak 1723 iran seferinin baslangiçta muvaffakiyetli neticeler alinmasina ragmen sonradan Osmanli Devleti aleyhine dönmesi ve bozgun haberlerinin istanbul'a gelmesi üzerine yeniçeriler ile birlikte istanbul halki ve esnafinin da ibrahim Pasa idaresine karsi hosnutsuzluk belirtmeleri isyan için firsat kollayanlari harekete geçirdi. Bunlarin basinda. Patrona lakabiyla taninan ve o târihe kadar ufak tefek disiplinsizlikleri yaninda Nis ve Vidin'de meydana gelen yeniçeri ayaklanmalarina katilarak dâima menfî davranislarda bulunan ve kapdân-i derya Abdi Pasa'nin tavassutuyla idamdan kurtulan Halil adinda bir serseri gelmekteydi. Patrona Halil etrafinda topladigi istanbul'daki gayr-i Türk serseri takimindan meydana gelen avânesi ile isyan hazirliklarina basladi. Bu arada sultan üçüncü Ahmed Han bizzat iran seferine çikmak üzere Üsküdar'a geçmis bulunuyordu.
Nitekim Pâdisâh'in istanbul' dan ayrilmasini firsat bilen Patrona Halil Muslu Pasa Ali Usta Kara Yilan Emir Ali Çinar Ahmed Oduncu Mehmed Laz Mustafa Tursucu ismail. Gavur Ali Cigerci Ramazan gibi âsîlerle 28 Eylül 1730 Persembe günü isyan etti. isyani Bâyezîd'de baslatan âsîler esnafdan dükkânlarini kapayip kendilerine katilmalarini istediler. Patrona Halil daha sonra bir mikdâr âsiyle Aga kapisina gitti. Yeniçeri agasi Hasan Aga üç yüz kisi ile karsi koydu ise de tutunamayip geri çekildi. Yeniçeri agasinin geri çekilmesi âsîleri cesaretlendirdi ve Aga kapisindaki ve baska hapishanelerdeki mahkûmlari serbest birakip kendilerine kattilar. Sipâhî çarsisi ve Bit pazarinda bulduklari silâhlari yagma ederek Saraçhâne'yi kapattilar.
Istanbul kaymakami Mustafa Pasa isyani haber alir almaz hâdiselerden Pâdisâh'i haberdâr etti. Sultan Ahmed Han ve devlet adamlari istanbul'a geldiler ise de Lâle devrinin sulh sükûn ve huzuruna alisan devlet adamlarinin isyani bastirmak için uzun müzâkereler ile vakit geçirmeleri âsîlerin iyice kuvvetlenmesine sebeb oldu. Asîler ikinci gün bir liste yapip kirk bir kisinin kendilerine teslim edilmesini istediler. Listede; sadrâzam Dâmâd ibrahim Pasa kapdân-i derya ve istanbul kaymakami Mustafa Pasa sadâret kethüdasi Mehmed Pasa seyhülislâm Abdullah Efendi ile otuz yedi kisinin isimleri vardir. Sultan Ahmed Han âsîlerin istedigi sahislari vazifeden alip istanbul'dan uzaklastirarak hâdiselerin önüne geçmek istedi. Vezirlige silâhdâr Mehmed Pasa tâyin edildi. Seyhülislâmin öldürülmesi dînen caiz olmadigina dâir ulemânin fetva vermesi üzerine âsîler seyhülislâmin öldürülmesinden vazgeçtiler. Ancak diger üç vezîrin basini istemede ayak direttiler. Pâdisâh âsîlerin istegine bas egmek mecburiyetinde kaldi. Dâmâd ibrahim Pasa âsîlerin eline geçince Kaymakam Mustafa ve Mehmed pasalarla beraber hunharca öldürüldü. Pek çok hayir ve hasenat saheser mîmârî ve ilmî eserlerin bânîsi Nevsehirli Dâmâd ibrahim Pasa'nin öldürülmesiyle âsîler daha da simararak kendilerince tâyinler yaptirip gittikçe cesaretlendiler ilk önce sadâkatle bagliliklarini ve Pâdisâh'dan hosnûd olduklarini bildiren âsîler asil niyetlerini ortaya koyarak sultan üçüncü Ahmed Han'in hal'ini istemeye basladilar. Sultan üçüncü Ahmed Han tahttan çekilmedikçe âsilerin isteklerinin tükenmeyecegini anlayinca isyanin önüne geçmek ümidiyle kardesinin oglu sehzade Mahmûd adina saltanattan feragat etti. 1/2 Ekim 1730 gecesi velîahd sehzâde Mahmûd Osmanli sultâni oldu.
Birinci Mahmûd Han üçüncü Ahmed Han'in feragati ve âsîlerin arzulariyla Osmanli sultâni oldugu zaman hâkimiyet tamamen âsilerin elinde idi. Âsilerin reisi Patrona Halil ve avânesi devletin önemli mevkilerine kendi tarafdârlarini getirtmisti. Asîler istediklerini yapiyorlardi. Sultan Mahmûd buna mâni olmak için Patrona Halîl ve adamlarini ortadan kaldirmaya karar verdi. Âsilerin devlet kadrosuna tâyin ettiklerini vazifeden alip onlari istanbul'dan uzaklastirma çârelerini arastirdi. Birinci Mahmûd Han âsileri ortadan kaldirabilecek devlet adamlarini dikkat çekmeden önemli yerlere getirdi. Sonra Patrona Halil'e Rumeli beylerbeyligi rütbesini verdi ve hil'at giymek için geldigi Revân köskünde on yedinci bölük agasi Halîl Aga'ya bogdurttu. Disarida bekleyen âsî elebaslari da; "Hil'at giydirilecektir" denilerek birer birer içeri alindi ve hepsi öldürüldü (15 Kasim 1730). Böylece istanbul'da asayisi yeniden te' min eden sultan birinci Mahmûd devlet otoritesini kuvvetlendirdi.
Mudanya Mütarekesi'nden sonra Lozan Baris Konferansi için hazirliklar baslayinca Osmanli Hükümeti Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti yaninda konferansa katilmak arzusunda oldugunu bildirdi. Itilaf Devletleri'nin hala Istanbul'da bir hükümet tanimak ve onu da Türkiye ile birlikte konferansa çagirmak istemeleri ve bu hükümetin de delegeleri beraberce seçmek için Büyük Millet Meclisi'ne basvurmasi Mustafa Kemal Pasa'yi harekete geçirdi.
Sadrazami Tevfik Pasa'nin baris konferansinda görüs ve sözbirligi Büyük Millet Meclisi Baskanligi'na çektigi telgraf Mecliste tepkiyle karsilandi. Gerek Mustafa Kemal Pasa'nin 24 Nisan 1920 tarihli önergesinde ve gerekse 20 Ocak 1921 tarihli Anayasada egemenligin millette oldugu ilan edilmisti.
Baskomutan Mustafa Kemal Pasa ve pek çok milletvekilinin ortak teklifi 30 Ekim 1922 günü TBMM'de görüsülmeye baslandi. Önergede Saltanatin kaldirildigi belirtiliyordu. Saltanatla birlesmis olan "halifelik" ise ondan ayrilacakti. Atesli görüsmeler sirasinda su düsüncelerin Meclis Genel Kuruluna hakim oldugu görüldü: Saltanat Halifelikten ayrilsin ve kaldirilsin. Halifeyi biz seçelim; -Saltanat ve Halifelik birbirinden ayrilamaz. Bu nedenle eger Saltanat kaldirilirsa Halifelik de kalkmis olur ki böyle bir durum düsünülemez.
Görülen suydu: Basta Hüseyin Rauf (Orbay) Bey ve Refet (Bele) Pasa gibi Gazi Mustafa Kemal Pasa'nin yakin arkadaslarinin bulundugu bir grup Halifeligin Saltanattan ayrilamayacagini ileri sürüyorlardi. Saltanatin kaldirilmasi hakkinda kanun tasarisi Türkiye Büyük Millet Meclisi Karma Komisyonunda görüsülürken hilafetle saltanatin ayrilamayacagi düsüncesi ileri sürüldü. Ilk grubun içinde bulunanlar ise böyle bir ayrimin mümkün oldugunu belirtiyorlardi.
Mustafa Kemal Pasa söz alarak tarihsel ve bilimsel açiklamalarda bulunarak yüksek sesle sunlari söyledi: "Hakimiyet ve saltanat hiç kimse tarafindan hiç kimseye ilim icabidir diye müzakereyle münakasa ile verilemez. Hakimiyet saltanat kuvvetle kudretle ve zorla alinir. Osmanogullari zorla Türk Milletinin hakimiyet ve saltanatina vaziülyed olmuslardi (zorla el koymuslardi). Bu tasallutlarini alti asirdan beri idame eylemislerdir. Simdi de Türk milleti bu mütecavizlerin hadlerini ihtar ederek hakimiyet ve saltanatini isyan ederek kendi eline bilfiil almis bulunuyor.
Bu bir emrivakidir. Mevzubahis olan millete saltanatini hakimiyetini birakacak miyiz birakmayacak miyiz meselesi degildir. Mesele zaten emrivaki olmus bir hakikati ifadeden ibarettir. Bu behemehal olacaktir. Burada içtima edenler (toplananlar) Meclis ve herkes meseleyi tabii görürse fikrimce muvafik olur. Aksi takdirde yine hakikat usulü dairesinde ifade olunacaktir. Fakat ihtimal bazi kafalar kesilecektir. "
Mustafa Kemal Pasa'nin bu çok önemli ve tarihi konusmasi sonunda Karma Komisyon'da görüsülen teklif hemen kabul edilmis ve ivedilikle Genel Kurulda görüsülerek 1 Kasim 1922'de 308 Numarali karar olarak benimsenmistir. Yeni Türkiye'nin yeni temellerinin de bir ifadesi olan bu karar ile hilafet ve saltanat birbirinden ayrilmis saltanat kaldirilmistir. Ertesi gün TBMM Osmanli veliahdi Abdülmecid Efendi'yi halife seçmistir.
Böylece çok önemli bir gelisme saglanmistir. TBMM'nin Saltanati kaldirma karari Istanbul Hükümeti tarafindan da benimsenmistir. Hükümet istifa etmistir. Devir ve teslim islerine derhal baslanmistir. Bu tutum Saltanatin kaldirilmasinin beklendigini de gösterir. Saltanatin kaldirilma karari üzerine 17 Kasim 1922'de Sultan Vahidettin Ingiltere himayesine siginarak Malaya zirhlisi ile yurdu terketmis ve Malta'ya gitmistir. Oysa Osmanli tarihinde hiçbir padisahin düsmana siginmak gibi bir tutum içine girdigi görülmemistir.
Sened-i İttifak
Ikinci Mahmûd Han devrinde 1808'de ayan ile hükümet arasinda yapilan sözlesme. On sekizinci asra girerken askerî teskilâtin bozulmasi neticesinde devletin merkezî otoritesi zayiflamisti. Devlet mültezimlerin reayayi ezmeleri sonunda vergi toplama isini mahallî esrafa devretme siyâsetini gütmüs bu da ayanlarin ortaya çikmasina sebeb olmustu. Yerli halk arasindan veya disardan gelip halka söz geçirebilecek durumdaki kimselerden meydana gelen ayanlarin nüfuzlari zamanla artti. Yeniçeri ve timar sisteminin bozulmasi sebebiyle ihtiyâç duydugu askeri te'min edemeyen devlet de ayanlarin nüfuzundan istifâde yoluna gitti. 1768-1774 Osmanli-Rus savasi sirasinda hükümet kaza merkezlerinde idareyi ele geçirmis olan ayan ve mütegallibeye bas vurarak para ve asker te'minine çalisti. Bu durum ayanlar üzerindeki hükümet kontrolünün kalkmasina sebeb oldu ve tasrada idareye tamamen hâkim oldular. Sultan üçüncü Selîm Han Rusçuk ayani Alemdar Mustafa Pasa gibi devlete faydali olanlara rütbeler verdi. Nizâm-i cedidi tasvîb etmeyen yeniçerilerin sultan üçüncü Selîm Han'i tahttan indirmeleri üzerine Alemdar Mustafa Pasa onu tekrar tahta geçirmek için hazirliklara basladi. 28 Temmuz 1808'de Bâb-i âlî'yi basip sadâret mührünü ele geçirdi. Fakat bu arada sultan üçüncü Selîm Han sehîd edildi Alemdar Mustafa Pasa da sehzade Mahmûd'u sultan îlân etti. Yeniçeri ocaginin kaldirilmasi ve devlete çekidüzen verilmesi için çalismalara basladi. Rumeli ve Anadolu'daki ayanlar çagrilarak mesveret-i âmme adi verilen büyük bir toplanti yapildi. Yeniçeri ocaginin düzeltilmesi ve düzenli sekilde egitilmesi için karar alindi. Alemdar Mustafa Pasa kalabalik sayida askeri ile istanbul'a gelmis olan ayanlarla devlet arasindaki ihtilâf ve mücâdelenin kaldirilarak devletin zafiyetinin önlenebilecegini düsünüyordu. Yapilan görüsmeler sonunda asagidaki hususlari ihtiva eden sened-i ittifak imzalandi.
1 ve 4. maddede ayan ve eyâlet valileri pâdisâha bagliliklarini belirtiyor sadrâzami onun mutlak temsilcisi olarak kabul etmeye devam ediyordu.
3. maddeye göre; Osmanli vergi düzeni ülkenin tamâminda bütün eyâletlerde uygulanacak pâdisâha ait gelirlere ayanlar el koyamayacaklardi.
7. maddeye göre; vergi miktarlari ayan ve hükümetin görüsmeleri sonunda belirlenecekti.
2. maddeye göre; devletin gelecegi ordunun gücüne bagli oldugu için ayanlar eyâletlerde asker toplanmasina yardimci olacaklar ordu nizâm-i cedîd sistemine göre teskilâtlanacakti.
5. maddeye göre; ayanlar kendi eyâletlerinde âdil bir idare kuracaklardi. Birbirlerinin topraklarina ve haklarina taarruz etmeyecekler birbirlerine kefîl olacaklardi.
6. maddeye göre; devlet merkezinde çikacak herhangi bir kargasalik âninda pâdisâhdan izin almak için vakit harcamadan istanbul'a yürüyeceklerdi.
Bu vesikanin altindaki ekte ise özetle söyle deniliyordu: Yapilacak islerde bu sartlarin esas tutulmasi gerektiginden zamanla degismesini önlemek üzere bundan sonra sadrâzam ve seyhülislâm olacaklar bu makama geçtikleri zaman bu senedi imzalayacaklar ve harfi harfine uygulanmasina çalisacaklardir. Bu senedin bir sureti beylikçi kaleminde bir sureti pâdisâhin yaninda bulunacak ve gereken kimselere oradan kopyeleri verilecek pâdisâh kendisi bu sartlarin uygulanmasina nezâret edecekti.
Devletin ayana ipotek edildigi pâdisâhin yetkilerinin kisitlandigi bu senedi imza edenler arasinda bir taraftan en yüksek derecedeki ulemâ (seyhülislâm nakîbül-esrâf ve kazaskerler) devlet ricali (generaller yeniçeri agasi sipahiler agasi) öbür taraftan o zaman payitahtta hâzir bulunan belli basli ayanlar (Cebbârzâde Karaosmanoglu Sirozlu Ismail Bey ve Çirmen mutasarrifi) vardi.
Pâdisâhin tugrasi konulan bu sened pâdisâhin ayanlara taahhüdleri seklinde idi. Is. basina gelen her sadrâzamin bu senede yeminle bagli olmasi yalniz pâdisâha karsi degil ayanlara karsi da sorumlu olmasi durumunu çikariyordu. Vergiler bile vükelâ ile ayanlar arasinda kararlastirilacakti. Bütün bu sebepler pâdisâh ve saray çevresinin sened-i ittifaka muhalefetini îcâb ettiriyordu idareye tam hâkim olan Alemdâr'in korkusundan kimse ses çikaramiyordu.
Alemdar Mustafa Pasa birkaç aylik iktidarinda sekbân-i cedîd adiyla bir askerî teskîlât kurdu. Yeniçeri ocaginin hosuna gitmeyecek bâzi islâhatlara giristi. Kendisinin bâzi hareketleri ve yeniçerilerin hosuna gitmeyen isleri isyana sebeb oldu. Isyanda Alemdar öldü. Islâhatlari neticesiz kaldi. Ayanlar arasinda birlik kalmayip kisa zamanda dagilmalari üzerine sened-i ittifak hükümsüz kaldi. Ayanlarin ileri gelenleri zamanla ortadan kaldirildi. Sultan ikinci Mahmûd Han'nin dirayetli idaresi neticesinde merkezî otorite saglandi.
Sened-i ittifakla 1839'da Mustafa Resîd Pasa tarafindan ilân edilen Tanzîmât fermani arasinda bâzi benzerlikler vardir. Bunlarin en barizi her ikisinin de devleti ipotek altina almasidir. Sened-i ittifak devleti ayanlara ipotek ederken Tanzîmât fermani yabanci devletlere ipotek etmistir.
12 Ocak 1920'de toplanan Meclis-i Mebusan 28 Ocak 1920 tarihindeki gizli oturumunda "Ahd-i Milli" olarak Misak-i Milli kararlarini almis ve kararlar bütün mebuslar tarafindan imzalanmisti. 17 Subat 1920 tarihli oturumunda da basinda yayinlanmasi ve bütün yabanci parlamentolara bildirilmesi kararlastirildi. 15 Mart'ta Istanbul'daki Itilaf kuvvetleri 150 Türk aydinini yakalatmis ve ertesi gün de sehir fiilen ve resmen askeri isgale maruz kalmisti.
18 Mart 1920'de Ingilizler meclisin etrafini makineli tüfeklerle sararak toplanti halinde bulunan milletvekillerinden bazilarini tutuklayarak ve sürükleyerek götürdüler. Bunun üzerine milletvekilleri meclisin çalisma süresini ertelediler. Böylece son Osmanli Meclis-i Mebusani düsman süngüsü altinda zorla kapatildi.
Bu isgali fedakar bir telgraf memuru Manastirli Hamdi Efendi vasitasiyla ögrenen Mustafa Kemal Pasa derhal bu hareketi protesto ederek bu isgalin haksiz ve hükümsüz oldugunu bütün dünyaya beyan etti. Bu arada Eskisehir ve Afyonkarahisar'daki yabanci birlikler silahlari ellerinden alinarak bulunduklari yerlerden uzaklastirildi. Geyve-Ulukisla yakinlarindaki demiryollari isgal kuvvetlerinin ilerlemelerini zorlastirmak için bozuldu. Anadolu'da bulunan yabanci subaylar tutuklandi.
Ankara'da olaganüstü yetkilere sahip bir meclisin açilmasi belirlendi. Kurucu Meclis olarak çalismasi düsünülen bu meclisi Mustafa Kemal halkin yadirgamamasi için "olaganüstü yetkilere sahip bir meclis" olarak takdim etti. Kurucu Meclis ve seçimlerle ilgili 19 Mart 1920'de bir bildiri yayinladi. Seçimlerin yapilmasi için yayinlanan bu bildiri uyarinca yurdun her yerinde seçimler yapildi. Bolu Düzce Hendek bölgesinde baslayan ve Nallihan Beypazari çevresine siçrayan bazi ayaklanma olaylari oldu. Bu olaylardan dolayi seçilen milletvekillerinin tümünün gelmesi beklenilmeden Millet Meclisi'nin açilma hazirliklari yapildi.
22 Nisan 1920'de yapilan çagri ile Millet Meclisi 23 Nisan 1920 günü toplandi. O gün Haci Bayram Camii'nde kilinan Cuma namazindan sonra topluca Meclis binasina gelindi. Türkiye tarihinde ilk kez padisah olmaksizin 23 Nisan 1920 saat 14'de merasimle ve dualarla Meclis açildi. Baskanliga ilk olarak en yasli üye olan Sinop Milletvekili Serif Bey getirildi. Ilk Meclis Istanbul'dan gelen 90'in üzerindeki mebusa ilave olarak 125 devlet memuru 53 asker 53 din adami ve çesitli sayida tüccar çiftçi ve hukukçudan olusan kadrosuyla çalismalarina basladi. Mustafa Kemal 24 Nisan 1920'de Meclis Baskani seçildikten sonra meclise tesekkürlerini ifade ederek ilk meclis konusmasini yapti.
23 Nisan 1920'de kurulan yeni Meclis 1 numarali karari ile kendi kurulusunu düzenlemistir. Erzurum Kongresi ve Sivas Kongresi kararlarina uygun olarak milli iradeye dayanan bir meclisin seçimi yapilmistir. Kapatilan Istanbul Meclis-i Mebusan'in bir kisim üyeleri yeni kurulan Meclis'e katilma yetkisini 1 numarali karar ile kazandilar.
Meclisin açilisini izleyen gün Mustafa Kemal'in teklifi ile asagidaki esaslar kabul edildi.
1) Mecliste beliren milli iradenin vatanin gelecegine dogrudan dogruya el koymasini kabul etmek temel ilkedir. Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin üstünde bir güç yoktur.
2) Türkiye Büyük Millet Meclisi yasama ve yürütme yetkilerini kendinde toplamistir.
3) Hükümet kurmak gereklidir. Meclisten seçilecek ve vekil olarak görevlendirilecek bir kurul hükümet islerine bakar. Meclis baskani bu kurulun da baskanidir.
4) Geçici bir hükümet baskani veya padisah vekili tayin edilmesi uygun degildir. Padisah ve halife baski ve zordan kurtuldugu zaman Meclis'in düzenleyecegi kanuni esaslara uygun olan durumunu alir.
23 Nisan 1920'de kurulan Büyük Millet Meclisi yasama ve yürütme zaman zaman da yargi yetkisini elinde topluyordu. Milletin tek temsilcisi sifatiyla da kuvvetler birligi sistemini benimsedi. Dönemin sartlari geregi bir Meclis Hükümeti sistemi kuruldu. Meclis Baskani ayni zamanda Hükümet Baskani idi. Devlet Baskanligi diye bir makam yoktu. Hükümeti teskil eden üyeler vekil diye adlandiriliyordu. Meclis olaganüstü yetkilerle donatilmis oldugundan kuvvet ve yetki birligini de bu niteligi ile temsil ediyordu.
3 Kasim 1839'da Sultan Abdülmecid'in sadrazami Mustafa Resid tarafindan Gülhane Parki'nda yabanci devletlerin elçileri ve büyük bir halk toplulugunun huzurunda okunan kisilerle devlet arasindaki iliskilere hukuki yönden yenilikler getiren seriata dayanan eski yasalari tamamen degistirmeyi öngören Tanzimat-i Hayriye adi verilen islahat hareketinin siyasal ve hukuki yönden teminat altina alan belge.
Yeniçeri Ocagi'nin bozulmaya baslamasi nedeniyle Sultan II. Mahmud döneminde baslayan yenilik hareketleri ve Sultan Abdülmecid'in tahta çikar çikmaz islahat hareketine devam etmek amacinda oldugunu göstermesi Osmanli Devlet yapisindaki degismin baslangiciydi. Sadrazam Mustafa Resid Pasa Gülhane Hatt-i Hümayununu Padisah adina kaleme almis; devlet ve birey arasindaki iliskilerde devletin modernlestirilmesi amacina dayanan temel ilkeler kabul ve ilan edilmistir. Tanzimat Fermani'nin tam metni söyledir ;
Herkesin bildigi gibi devletimizde kurulusundan beri Kuran'in yüce hükümlerine ve seriat yasalarina tam uyuldugundan ülkemizin gücü ve bütün tab'asinin refah ve mutlulugu en yüksek noktaya çikmisti. Ancak yüz elli yil var ki birbirlerini izleyen karisikliklar ve çesitli nedenlerle seriata ve yüce yasalara uyulmadigindan evvelki kuvvet ve refah tam tersine zayiflik ve fakirlige dönüstü. Oysa seriat yasalari iel yönetilmeyen bir ülkenin varligini sürdürebilmesinin imkansizligi açik seçik ortadadir.
Tahta geçtigimiz mutlu günden bu yana bütün çabalarimiz hep ülkenin kalkinmasi ahalimiz ve fakirlemizin refahi amacina yönelik oldu. Eger yüce devletimize dahil ülkelerin cografi konumu verimli topraklari ve halkinin yetenekleri gözönünde tutularak gerekli girisimler yapilirsa yüce Tanri'nin yardimi ile bes-on yilda kalkinabilecegimiz söz götürmez.
Ulu Tanri'nin yardimina ve Peygamberimiz hazretlerinin ruhaniyetine siginarak yüce devletimizin ve ülkemizin iyi bir biçimde yönetilmesi için bundan böyle bazi yeni yasalar çikarilmasi gerekli görüldü.
Söz konusu yasalarin basinda can güvenligi; irk namus ve malin korunmasi; vergi toplanmasi; halkin askere alinip silah altinda tutulma süresi gibi hususlar gelmektedir. Söyle ki; Dünyada can irz ve namustan daha kiymetli birsey yoktur. Bir insan bunlari tehlikede görünce yaradilistan kötü olmasa bile canini ve namusunu korumak için olmadik çarelere basvurur. Bunun devlet ve memlekete zarar verecegi açiktir. Buna karsilik can ve namustan emin olan bir kimse sadakat ve dogruluktan ayrilmaz isi ve gücü ile devletine ve milletine yararli olur.
Mal güvenliginin olmadigi yerde ise kimse devlet ve ulusuna isinamaz ülkesinin yükselmesi ile ilgilenmez hep korku ve üzüntü içinde yasar. Buna karsilik malindan mülkünden emin olmadigi zaman hep kendi isi ve isinin genisletilmesi ile ugrasir. Devlet ve millet gayreti vatan sevgisi kendisinde her gün artar.
Vergi konusuna gelince: Bir devlet ülkesini korumak için askere ve gerekli öbür masraflara muhtaçtir. Bu para ile olur. Para tab'adan toplanacak vergiler ile olustugundan bunun en iyi sekilde toplanmasi gerekir.
Evvelce gelir sanilmis olan "yed'i vahit" belasindan ülkemiz hamdolsun kurtulmussa da yikici bir yöntem olup hiçbir zaman yararli sonuç dogurmamis olan iltizam usülü hala sürüyor. Bu ülkenin siyasi islerini ve mali konularini bir adamin keyfine hatta cebir ve zulmüne teslim etmek demektir. Bu adam iyi bir insan degilse hep kendi çikarina bakar bütün davranislarinda kötülüge zulme yönelir. Bu nedenle ülkemiz insanlarinin her biri için malina ve gelirine göre bir verginin saptanmasi ve kimseden bundan fazla birsey alinmamasi gerekir. Yüce devletimizin karada ve denizdeki askeri masraflari ile öbür masraflari yasalarla belirlenip sinirlandirilmali ve uygulama ona göre yapilmalidir.
Askerlik de yukarida belirtildigi gibi önemli konulardan biridir. Ülkenin korunmasi için asker vermek halkin baslica borcudur. Fakat bir memleketin mevcut nüfusuna bakilmaksizin simdiye kadar yapildigi gibi kiminden tahammülünden çok kiminden az asker alinmasi hem düzesizlige; hem tarim ticaret ve bayindirlik iserinin kötü gitmesine; hem ömür boyu askerlik bikkinliga; hem de nüfusun azalmasina yol açar. Bu nedenle her memlektten alinacak asker miktari için uygun yöntem konulmali ve dört veya bes yil hizmet için sira ussulü getirilmelidir. Bunlar yapilmadikça devletin kuvvetlenip gelismesi huzur ve asayisin saglanmasi mümkün olmaz. Bütün bunlarin dayanagi yukarida açiklanan hususlardir.
Bu nedenle bundan böyle suç isleyenlerin durumlari seriat yasalari geregince açikca incelenip bir karara baglanmadikça kimse hakkinda açik veya gizli idam ve zehirleme islemi uygulanmayacaktir. Hiç kimse baskasinin irz ve namusuna saldirmayacaktir. Herkes malina mülküne tam sahip olacak bunlari diledigi gibi kullanacak bunu yaparken de devlet büyüklerinin müdahalesine ugramayacaktir. Birinin suçlulugunun saptanmasi halinde mirasçilarin o isle ilgileri bulunmayacagindan suçlunun mallari elinden alinip varisleri miras hakkindan yoksun birakilmayacaklardir.
Yüce devletimizin tab'asi Müslümanlarla öbür uluslar bu haklardan tam yararlanacaklardir. Can irz namus ve mal konularinda ülkemizin tüm halkina seriat yasalari geregince garanti verilmistir. Öbür konularda da oybirligi ile karar verilmesi için Meclisi Ahkam-i Adliye üyeleri gerektikçe artirilacaktir. Yüce devletimizin bakanlari ile ileri gelenleri belirli günlerde orada toplanarak görüslerini çekinmeden açikça söyleyeceklerdir. Can mal güvenligine ve vergilerin belirlenmesine ait yasalar böyle hazirlanacaktir.
Askerlikle ilgili konular Bab-i Seraskeri Dar-i Surasi'nda görüsülüp karara baglandiktan sonra sonsuza dek uygulanmalari için tasdik edilmek üzere tarafima gönderilecektir. Söz konusu yasalar sirf din devlet ülke ve ulusu kalkindirmak amaci ile çikarilacaklardindan bunlara tam uyacagimiza yemin ederiz. Bu konuda Hirka-i Serife odasinda tüm din adamlari ile bakanlarin hazir bulunacaklari bir sirada yemin edecektir.
Din adami ve vezirlerden yasalara aykiri hareket edenlerin kanitlanacak suçlarina göre rütbelerine ve hatir ve gönüle bakilmaksizin cezalandirilmalari için özel ceza yasasi çikarilacaktir.
Memurlara yeterli maas baglanmis olup henüz baglanmis olanlarinkiler de belirlenecektir. Bu yolla da seriata aykiri olan ve ülkenin gerilemesinde basrolü oynayan rüsvet belasi güçlü bir yasa ile ortadan kaldirilmis olacaktir.
Bütün bu sayilan hususlar eski hükümlerin tümden degistirilmesi demek olacagindan isbu fermanimiz Istanbul halkina ve ülkemiz halkina duyurulacaktir. Bundan baska dost devletlerin de bu yönetimin sonsuza dek uygulanmasina tanik olmalari için fermanimiz Istanbul'daki tüm büyükelçilere resmen bildirilecektir.
Tanri hepimizi basarili kilsin; yasalara uymayanlar Tanri'nin lanetine ugrasin ve ömürleri boyunca rahat yüzü görmesin. Amin.
Sultan II. Mahmud tahta çiktigi günden beri yeniçeri ocagini ortadan kaldirmak yerine modern bir ordu teskilati kurmak için uygun ortam bekliyor ve engel çikarmasi muhtemel kurum veya kisileri denetim altinda tutarak hazirlaniyordu. Amcasi III. Selim'in kurdugu Nizam-i Cedid hep ayni engele yeniçeri ocagi engeline çarpmis ve tam bir reform saglanamamisti.
Kapikulu ocaginin yani maasli askerlerin asil kitlesini olusturan yeniçerilerin üç saltanat dönemi sirasinda gösterdikleri disiplinsizlik alçaklik ve küstahlik yüzünden Kirim Basarabya Bogdan ve Eflak Ruslar'a kaptirilmisti. Ayaklanan Rumlar'i da onlar degil ancak Misir'dan gelen Ibrahim Pasa'nin modern askerî birligi sindirmisti. Ama Rumlar bütün Avrupa'dan destek görerek mücadeleyi sürdürüyordu. Yeniçerilerle isyani bastirmak mümkün olamayacakti.
Sultan II. Mahmud ordudaki yeniligi bu defa bir "Eskinci Ocagi" kurarak baslatti. Eskinci ocagi genel anlami ile savasa katilan vurucu sipahi gücünü olusturuyordu. Yeni ocakta bunlar modern egitim görecek ve zaman içinde bütün ordu yeni sisteme baglanacakti. 25 Mayis 1825'te ve yeniçeri ocagi disinda kurulan bu muallem (talimli) eskinci sinifina ilk safhada 7.650 asker alindi. Yeniçeri ocagini kuskulandirmamak ve tepkilerini yatistirmak için bunlarin yeniçeri ortalarindaki gönüllülerden olusturulacagi söylendi. Padisah yeniçeri ocaginin basina güvendigi ve samimi olarak yenilik taraftari kumandanlarini getirmisti. Zaten basta seyhülislam olmak üzere ulema da yenilik taraftariydi ve onlarla birlikte yeniçerilerden yaka silkiyordu.
Eskinci ocagi modern sekliyle yeniden kurulduktan sonra 11 Haziran 1826'da Sadrazam Mehmed Pasa ile diger erkânin ve ocagin ileri gelenlerinin katildigi bir kurulda 46 maddelik bir lâyiha okunup kabul edildi. Bununla yeni ocagin kurulus sebepleri ve statüsü açiklanmis oluyordu.
Yeniçerilerin ayaklanmasi gecikmedi. 14 Haziran 1826 gecesi Etmeydani'nda toplanmaya basladilar. Sabaha kadar binlercesi bir araya gelmisti önce yenilik taraftari ve padisahin güvendigi bir kumandan olan agalari Celaleddin Aga'yi öldürmek için onun sarayini bastilar. Celaleddin Aga o gün onu epeyce yoran islerden sonra uyumak için rahatsiz edilmeyecegi gizli bir odaya çekilmisti. Asiler onu bulamadilar. Camlari kapilari ve esyalari kirip dökerek oradan ayrildilar. Celaleddin Aga kurtulmustu. Kimseye görünmeden sultanin huzuruna çikti ve isyanin basladigini bildirdi.
Kisa zamanda devlet büyükleri de duydu ayaklanmayi. Padisah Besiktas'taki sarayindan saltanat kayigina binerek Topkapi'ya hareket etti. Sadrazama ve seyhülislama haber göndererek onlari saraya çagirmisti. Sadrazam da kuvvetleriyle sehrin disinda bekleyen Anadolu ve Rumeli muhafizlarina sehre girmelerini emretti.
Devlet erkâni sarayin genis bir salonunda padisahi bekliyordu. Çok beklemediler. Padisah kilicini kusanmis bir halde kapida görününce heyecanla ayaga firlayip el bagladilar.
Sultan Mahmud hemen konuya geçerek onlara söyle hitap etti:
"- Tahta çiktigim günden beri kanun seriat ve ananeden ayrilmadim. Böyle hareket etmek benim vazifemdi. Bana Cenab-i Hakk'in emaneti olan milletimi ve tebami siyanet zimninda ne kadar gayret eyledigim herkesin malûmudur. Yine bilirsiniz ki onsekiz yillik saltanatimda yeniçeriler defalarca isyan ve tugyan ettiler. En uysal sabirlari bile asan hareketlerine eskiyaliklarina tahammül gösterdimse bu kan dökülmesinden çekindigim içindi. Onlara bu kadar ihsan ettim müsamaha gösterdim Ihsanlarima garkolan ocak yeni askerin yazilmasina riza gösterdigi halde yine ayaklandi. Devletin bekasi için sart olan bu yeni orduya karsi harekete geçti. Sözlerini yine tutmadilar yeminlerini bozdular. Bu yaptiktan huruç alessultan (sultana karsi ayaklanma) degil midir? Mesru hükümdarlarina karsi ihtilâl eden bu taifeye ne yapmak gerektir? Bu hainlerin cezalandirilmasi için göze alamayacagim tedbir yoktur. Kitalden de katliamdan da çekinmem. Siz ne dersiniz?.."
Ulema cevâp verdi:
"- Seriat âsilere karsi savasilmasini ister. Kur'an-i Kerim söyle den Eger adaletsiz ve merhametsiz insanlar kardeslerine saldirirlarsa bunlara karsi mücadele edin ve onlari ilâhî Kadi'ya gönderin!".
Bir iki kisi de ihtiyatli hareket edilmesini tavsiye etmisti. O zaman müderrislerden Abdurrahman Efendi hiddet ve heyecanla söyle dedi:
''- BU devletin devam ve bekasi takdir-i ilâhî ise isyan eden habisleri vurur mahvederiz degilse biz de bu devletle beraber gideriz. Baska bir ihtimal kaldi mi?".
Abdurrahman Efendi sözünü bitirirken elindeki tespihi masanin üzerine siddetle vurmus tespih kopmus ve kehribar taneleri mermer zemin üzerine dagilmisti. Herkes heyecan rikkat ve kararlilik içindeydi. Aglayanlar da vardi. Padisahin gözleri de yasarmisti.
Salondakiler padisahtan Sancak-i Serifi çikarmasini rica ettikten sonra âsilerin üzerine yürümeye baslayacaklari sirada padisah: "Ben de gerçek müminlerle birlikte savasmaya ve bana isyan eden hainleri cezalandirmaya gidecegim" dedi Fakat yanindakiler yalvardilar: "Padisahimizin bir avuç serseri âsinin önüne çikarak yüce varligini tehlikeye sokmasi dogru degildir. Sancak-i Serif çikarilsin devletin selameti için dualarini esirgemesin bu bize yeter" dediler.
Padisah israrlar karsisinda kararindan caydi. Yanindakilerle birlikte Hirka-i Serif dairesine giderek Sancak-i Serifi kendi eliyle çikarip seyhülislam ve sadrazama vererek:
Tellallar ve mübasirler kendilerini âsilere belli etmeden karari halka duyurdular. Kisa zamanda sarayin önünde büyük bir kalabalik toplanmisti Müderris Ahiskali Ahmed Efendi sancak altinda toplananlari costuran bir konusma yapti Silahi olmayanlara sarayin cephaneliginden çikarilan kiliçlar barut ve kursunlar dagitildi. 3500 kadar Enderun ögrencisi de oradaydi ve bunlar "yenmek veya ölmek!" diye bagiriyorlardi.
Hemen hemen bütün Istanbullular Sancak-i Serif altinda yeniçerilere karsi toplanmisti. Aralarinda kadinlar da vardi ve bu Osmanli tarihinde ilk defa görülüyordu.
Yeniçeri ocagi disinda bütün ocaklar padisaha bagliliklarini bildirdiler. Bu askerlere (Yeniçeri ocagindan olmayan askerlere) padisahin sadik pasalari kumanda ediyordu. Tophaneden çikarilan bataryalarin basinda topçu yüzbasisi Karacehennem Ibrahim Aga vardi Izzet Pasa ile Aga Hüseyin Pasa da muazzam sivil kalabaligi peslerine takarak Etmeydani'na girdiler.
Yeniçeriler Etmeydani'ndaki kislalarinin kapisini kapamis büyük ve güçlü bir kale haline dönüstürdükleri binanin iç kismina çekilmislerdi. Buradan disariya kursun yagdiriyor ve agiza alinmayacak küfürler savuruyorlardi. Simdiye kadar o ocaga o kislaya yeniçerilerin izni olmadan kimse girememis girenler sag çikmamis ve yeniçeriler her zaman isteklerini kabul ettirmislerdi.
Hüseyin Pasa kapiya iyice yaklasarak yeniçerilere teslim olmalarini padisahin nedamet getirecek olanlari bagislayacagini bildirdi. Böyle bir anlasma teklifini belki halk da isterdi. Fakat içeriden cevap olarak küfürden baska bir sey duyulmadi. Bunun üzerine top atislariyla kapilar parçalandi. Bundan sonra Hüseyin Pasa. içerdekiler duyacak kadar sesini yükselterek topçulara: "Ates etmeyin bekledigimiz barut gelmedi" dedi. Bunu duyan yeniçeriler kapinin arkasinda korkusuzca toplanarak küfürlerine devam ettiler.Fakat bu bir savas hilesiydi. Hüseyin Pasa hemen topçulara döndü ve 'ates!' emrini verdi Az sonra da Karacehennem Ibrahim Aga topugundan Kursunla yaralanmis olmasina ragmen askerlerinin basinda kisladan içeri daldi.
Aksama dogru yeniçeri direnisi tamamen kirilmis 6000'i öldürülmüstü. Ertesi gün istanbul'un çesitli semtlerine dagilan 20 bin kadar yeniçeri ve onlarla birlik olan kabadayi yakalandi hapis ve sürgün cezalarina çarptirildi. Artik yeniçeriler ve yeniçeri ocagi yoktu (15 Haziran 1826).
Yeniçeri ocaginin kaldirilmasi Osmanli tarihinin dönüm noktalarindan biridir. Yenilesme hareketinin en önemli adimi sayilir. Bu olay tarihimizde "Vak'a-i Hayriye=Hayirli olay" diye anilir.
Abdullah Cevdet 1869 yilinda Arapkir'de dogdu. Arapkirli tabur imami Haci Ömer Efendi'nin ogludur. Elazig Askeri Ortaokulu'ndan ve Kuleli Askeri Lisesinden mezun olduktan sonra Askeri Tibbiyeyi bitirdi (1888-1894). Okul siralarinda edebiyata merak saran Abdullah Cevdet Abdülhak Hamid'in istegine uyarak siirlerini kitap haline getirdi. "Hiç" (1890) "Türbe-i Masumiyet" (1890) "Tulüat" (1891) "Masumiyet" (1896) ilk mensur eseri "Ramazan Bahçeleri" (1891) ve ilk düsünce eserleri "Dimag" (1890) "Fizyolacya-i Tefekkür" (1892) hep bu dönemde yayimlandi. "Ömer Cevdet" adiyla yayimladigi bu ilk eserlerinde özellikle Namik Kemal Recaizade Mahmut Ekrem Abdülhak Hamid ve Halit Ziya'nin etkileri sezilir. 1894'ten sonra Ittihatçi gençlerin özellikle Ittihat ve Terakki kurucularindan olan yakin arkadasi Ibrahim Temo'nun etkisiyle siyasi sorunlara egildi. Ittihatçilarin faaliyetlerine katildi. Tehlikeli olmaya basladigi anlasilinca 1895'te tutuklanarak Istanbul'dan uzaklastirilmak amaciyla Trablusgarp Merkez Hastanesi'nin göz hekimligine getirildi. Fakat Cemiyet adina çalismalarina orada da devam etti. Fizan'a sürülecegini anlayinca önce Tunus'a kaçti oradan Fransa'ya geçti (1897). Daha sonra da Cenevre'ye yerleserek Tunali Hilmi ve Mehmet Resit'in orada kurduklari Osmanli Itilaf Firkasina katildi. Ishak Sukuti ile birlikte dernegin yayin organi olan Osmanli Gazetesini çikardi. Cenevre'de iken "Fünun ve Felsefe" (1897) "Kahriyat" gibi siir kitaplarini yayimladi.
Weber'den "Asirlarin Panoramasi"ni Gustave Le Bon'dan "Asrimizin Hususu Felsefiyesi"ni ve Hayyam'in "Rubaiyat"ini çevirdi. "Mevlana'nin Divanindan Seçmeler"i yayimladi. Cumhuriyet devrinde de bu tür çalismalarini sürdürdü. Özellikle Gustave Le Bon'un eserlerini dilimize aktardi; "Dün ve Yarin" (1921) "Ilm-i Ruh-i Içtimai" (1924) "Ameli Ruhiyat" (1931). Abdullah Cevdet II. Mesrutiyet'ten sonra gelisen batililasma akiminin baslica temsilcilerinden biriydi. Abdullah Cevdet 1932 yilinda Istanbul'da öldü.
Son Halife Abdülmecid Efendi 1868 yilinda Istanbul'da dogdu. Sultan Abdülaziz'in ve Hayrandil Kadinin oglu Abdülmecid Efendi Sultan Abdülhamid döneminde sarayda kapali ve kontrol altinda yasadigi için güçlü bir ögrenim göremedi. Ancak resime merakliydi ve oldukça basarili tablolari vardi. Mesrutiyet döneminde bunlar sergilenirdi. Mehmet Vahidettin 1918'de tahta geçince Abdülmecid veliaht ilan edildi. 1 Kasim 1922'de saltanat kaldirilinca da Abdülmecid 18 Kasim 1922'de Türkiye Büyük Millet Meclisi'nce Halife seçildi. Bu görev Cumhuriyet'in ilkeleriyle bagdasamayacagindan TBMM 3 Mart 1924'te Halifeligin de kaldirilmasina ve Osmanli hanedaninin Türkiye sinirlari disina çikarilmasina karar verdi. 1944 yilinda Pariste ölen Abdülmecid Efendi'nin kemikleri 1954'te Medine'ye nakledilerek Haremi Serif'e gömüldü.
