Botanikte Orkide (Orchidaceae) ailesinin en bilinen üyelerinden biri olan vanilya (Vanilla planifolia), tropikal iklimlerde yetişen, 110dan fazla türü bulunan, çok yıllık ve tırmanıcı özelikte bir bitki türüdür. Vanilya kelimesi İspanyolca Vaina (kılıf) kelimesinden türetilmiştir.
Vanilya bitkisinden elde edilen tohum kapsülleri aromatik yapısı ile çeşitli tatlı, yemek ve içkilerde baharat olarak kullanılır. Tropikal kökenli bir bitki olduğundan, yetişme şartları gereği Anadoluda yetiştirilemeyen ve kültürü yapılmayan bitkilerden biridir.
Vanilya Nasıl Bir Bitkidir?
Vanilyanın anavatanı Meksika ve Madagaskardır. Günümüzde ekvatorun her iki tarafında 20 derecelik enlemler arasında yetiştirilir. Yapraklarını dökmeyen, her dem yeşil kalan bir bitki olan vanilyanın yetiştirilme koşulları oldukça zahmetlidir. Bitkinin polinasyonu ticari türlerde insanlar tarafından elle yapılır. Bu özelliği ile polenleşme bakımından emeğin en çok kullanıldığı zirai ürünlerden biridir. Emek yoğun üretim koşullarında yetiştirilen vanilya, safrandan sonra dünyanın en pahalı 2. baharatıdır.
Vanilyanın asmayı andıran tırmanıcı özellikteki gövdesi 35 metre uzunluğa kadar erişebilir. Sapı bulunmayan koyu yeşil renkteki yaprakları, gövde boyunca sıralı olarak yayılır. Yaprakları yassı, parlak ve etli bir görünüme sahiptir. Vanilya çiçekleri, gövde boyunca salkımlar halinde gelişir. Tek bir salkımda ortalama 20 civarında bulunan çiçek sayısı, bazı türlerde 100 çiçeğe kadar çıkabilir. Vanilya çiçekleri sabah saatlerinde açılır ve öğleden sonra geç saatlerde kapanır.
Vanilyanın meyveleri baklayı andıran ortalama 15- 20 cm uzunluğunda, uçlarına doğru incelen, yassı gövdeli, parlak siyah renkli bir tohum kapsülüdür. Tohumlarını aromatik bir kokuya sahiptir. Meyvelerinin olgunlaşması çiçeklenmeyi takiben yaklaşık 8- 9 aylık bir sürede kademeli olarak gerçekleşir. Koparıldıklarında yeşil renkte olan meyveler, kurutulduktan sonra tadını ve aromasını alır. Haşlanıp, güneşte kurutulan meyveler birkaç ay süreyle dinlendirildikten sonra kullanılır. Kurutma esnasındaki fermente süreci sonucunda koku açığa çıkar.
Çoğunlukla evlerde kullanılan şekerli vanilin ve vanilya esansı türevleri doğal vanilyadan imal edilen ürünler değildir. Bu ürünler vanilya aroması ilave edilmiş şeker ya da sıvı formlardır. Gerçek vanilya baharatı meyvenin bütün olarak tohum kapsülü, öğütülmüş vanilya tozu veya vanilya özü olarak kullanılır.