YAPI BİLGİSİ
Bu bölümde Türkçede sözcük yapımı değil, sözcük yapımı ile ilgili yanlışlar ve tartışmalı sözcükler ele alınmıştır.
bağımsızlık Bu ad, bağ adından -m eki ile türetilmiş. -m eki Türkçede eylemlerden ad yapan bir ektir. böl-ü-m, biç-i-m gibi. Bu nedenle sözcüğün yapısı yanlıştır.
belleten Türkçeye bülten biçiminde girmiş olan Fransızca bulletin'e benzetilerek türetildiği öne sürülmüşse de yapısında Türkçeye aykırılık yoktur. belle- eyleminden -t- ve -en ekleriyle yapılmıştır.
boyut Türkçenin eski örneklerinde -t eylemden ad türeten bir ektir. Bu örnekte ise boy adına eklenmiştir. karşı-t, yaş-ı-t, eş-i-t gibi yeni türevlerde görülen bu durum, ekin yaygın işlevine aykırıdır.
doğal Bu türetme doğa adına eklenen -l ekiyle yapılmıştır. -l eki yaygın olarak eylemden ad yapan bir ekse de, eski örneklerde addan ad yaptığı da görülür. kum-u-l, yeş-i-l, kız-ı-l gibi. Bu nedenle türetme yanlış değildir.
düşün "fikir" anlamında türetilmiş olan bu sözcüğün yapısı yanlıştır. düşün- bir eylem köküdür ve ad olarak kullanılamaz.
egemen Türetme doğru. -man/-men eki addan eylem yanında, addan ad da türetiyor koca-man, Türk-men gibi.
evren Yeni bir türetme sanılıyor ve eleştiriliyor. Bu sözcük daha 11. yüzyılda Türkçede biliniyordu. Büyük bir olasılıkla evir- eyleminden vurgusuz orta hece düşmesi ve -en eki ile türetilmiştir.
ezgi Bu sözcük de yeni bir türev değil. Eski Türkçede egzig olarak bulunuyordu. Bugünkü biçimde ise -g kurallı olarak düşmüş ve söz içindeki g ve z sesleri yer değiştirmiştir.
genel Türkçede göv-el, göz-el (>güzel) gibi örneklerde görülen, addan ad yapan bir -el eki vardır. genel sözcüğü de "geniş" anlamındaki gen köküne bu ekin getirilmesiyle türetilmiştir.
gereksinmek Çok eleştirilen bu sözcüğün yapısı yanlış değildir. gerek adına -sin ekinin getirilmesiyle oluşmuştur. Eski Türkçede bu yapıda sözcüklere rastlanıyor: bay "zengin", bay-sın- "kendini zengin saymak", ulug "ulu", ulug-sın- "kendini büyük sanmak"
içerik Türetme tümüyle doğrudur. iç adına gelen -er ekiyle önce içermek eylemi yapılmış, sonra da -k ekiyle adlaştırılmıştır. kız-ar-ık ile aynı yapıdadır.
ilginç "eklemek" anlamındaki il- eyleminin -gi ekiyle adlaştırılmasında sorun yoktur. ancak -nç eki addan ad addan ad değil, eylemden ad yapar. sevi-nç, kork-u-nç gibi.
imge Çoğunlukla eylemden ad yapan -ge ekinin, bu örnekte im adına getirilmesi eleştirilmiştir. Ancak öz-ge, baş-ka gibi az sayıda eski örnekte bu ekin addan ad türettiği görülmektedir. Bu nedenle türetme yanlış sayılamaz.
kapsamak Eski Türkçedeki suv-sa (>su-sa-) eyleminin yapısıyla karşılaştırılabilecek olan bu türetme yanlış değildir: kap adından -sa ekiyle türetilmiştir.
koşul Yine çok eleştirilen sözcüklerden biri olmasına karşın yapısı yanlış değildir. -l ekinin eylemden ad türettiği örnekler Eski Türkçede de vardır: tüke- "bitmek", tüke-l "bütün" gibi. koşul adı da koş- "eklemek, katmak" eylemine-1 geçirilmesi ile türetilmiştir.
-memezlik İki tane olumsuzluk ekinin üst üste kullanıldığı bu yapı yanlıştır. Yani görmemezlikten gelmek, bilmemezlikten gelmek değil, görmezlikten gelmek, bilmezlikten gelmek biçiminde kullanmak gerekir.
nesnel Daha önce tartışılmış olan genel sözcüğü gibi bu sözcük de nesne adından, hem adlara, hem de eylemlere gelebilen -I eki ile türetilmiştir.
okul Yapısında Türkçeye aykırılık olmayan bu sözcük, dilimize Fransızcadan ginniş olan ekol sözcüğüne benzediği için eleştirilmiştir. oku eylemine gelen -l eki ile türetilmiştir. bkz. koşul.
olanak Dil devriminden sonra üretilen sözcükler içinde en çok eleştirilenlerden biri de olanak olmuştur. Yapısı Türkçeye uygundur. Tıpkı gel-enek, sağ-anak, değ-enek (>değnek) gibi ol- eyleminden -anak ekiyle türetilmiştir.
olası Çok eleştirilen bu sözcüğün de yapısı Türkçeye uygundur. -ası/-esi eki bugün Türkçede az sayıda da olsa bazı beddualarda yaşamaktadır. eli kırılası gibi.
onur Fransızca honneur'a olan benzerliği ödünçleme olduğunu düşündürüyor. Türkçe kökenli değil, ancak yeni bir sözcük de değil. 19. yüzyılda da kullanıldığı biliniyor. Ağızlarda anır biçiminin varlığı da sözcüğün eskiliğini gösteriyor.
önerge Sözcük ön adından -er ve -ge ekleriyle türetilmiştir ve yapılışı doğrudur. Adlara gelen ve eylem yapan bir -er ekimiz (mor-ar-, kız-argibi) ve eylemlere gelip ad yapan bir -ge ekimiz vardır. süpür-ge, kavurga gibi.
örnek Türkçe olmadığı biliniyor ama kökeni açık değil. Ermenice orinak'tan geldiği, Türkçe ör- eyleminden -enek ekiyle türediği gibi pek çok öneride bulunulmuştur. Türkçe kökenli olmasa bile Türkçede yaygın ve yerleşik bir sözcük.
özel Yukandaki nesnel ve genel sözcükleri gibi öz adından -I eki ile türetilmiştir ve Türkçeye uygundur.
özgür Nurullah Ataç'ın türettiği sözcüklerden biri olan özgür'ü öz adından -gür eki ile açıklayamayız. Addan ad türeten böyle bir ekimiz yok. Ancak öz ve gür gibi iki adın birleşmesiyle oluşturulduğu düşünülüyor.
saptamak Yapıca sorunlu değil. iste-, alda- örneklerinde olduğu gibi, sap adından -ta ekiyle türemiştir. Burada yadırganan durum, sap adından farklı anlamda bir eylem türetilmesi olmuştur.
simge Türkçede bu anlamda bir sim kökü olmadığı için -ge eki ortada kalıyor.
somut Yukarıdaki yaşıt, boyut gibi örneklerde görülen addan ad yapım eki -t ile türetilmiş olan bu sözcüğün ad kökü olan som eleştirilere neden olmuştur. Sözcüğün diğer Türk dillerinde som et, som ağaç gibi kullanımları vardır.
sorun Bu sözcük sor- eyleminden -n eki ile türetilmiştir ve bu ek Türkçede yaygın bir eylemden ad yapım ekidir.
soyut Bu sözcük de soy- eyleminden -t eki ile türetilmiştir. Bu ek Türkçede yaygın bir eylemden ad yapım ekidir.
sözcük Yapı açısından doğru olmakla birlikte anlam açısından eleştiriliyor.
-cük'ün bir küçültme eki olduğu ve sözcük'ün söz'ün küçüğü olmadığı öne sürülüyor.
toplum Eylem topla- biçiminde olduğu için sözcüğün topla-m olarak türetilmesi gerekiyordu.
uzman Yukarıdaki egemen sözcüğü gibi uz "usta" adından -man eki ile türetilmiştir.
yanıt Yapı ve anlamca sorunlu olmadığı gibi yeni türetilmiş bir sözcük de değildir. Eski Türkçede yanut biçiminde kullanılıyordu. yan- "dönmek, geri gelmek" eyleminden -t elti ile türemiştir.
yapıt Yapıca sorunlu olmayan bu sözcük anlamca eleştiriliyor ve eser sözcüğünü tam karşılamadığı öne sürülüyor. Türkçede geniş bir anlam yelpazesi olan yap- eyleminin bir türevi, zamanla eser sözcüğünü karşılayacak anlam zenginliğine kavuşmuştur.
yeğlemek Eski Türkçeden beri bilinen yeğ "üstün" adından, yine Türkçenin yaygın addan eylem yapım eki olan -le eki ile türetilmiştir. Yapıca doğrudur ve yeni bir sözcük değildir.
yinelemek Bir ilgeç olan yine üzerine -le eki getirilerek yapılmış olması eleştirilmiştir. Bu alışılmış bir yöntem olmamakla birlikte sözcük kolay benimsenmiştir.
yönerge Yukarıda tartışılmış olan içerik sözcüğü gibi, yön adından -er ekiyle eylem ve yöner- eyleminden de eylemden ad yapan -ge ekiyle yönerge ortaya çıkmıştır.
Bu bölümde Türkçede sözcük yapımı değil, sözcük yapımı ile ilgili yanlışlar ve tartışmalı sözcükler ele alınmıştır.
bağımsızlık Bu ad, bağ adından -m eki ile türetilmiş. -m eki Türkçede eylemlerden ad yapan bir ektir. böl-ü-m, biç-i-m gibi. Bu nedenle sözcüğün yapısı yanlıştır.
belleten Türkçeye bülten biçiminde girmiş olan Fransızca bulletin'e benzetilerek türetildiği öne sürülmüşse de yapısında Türkçeye aykırılık yoktur. belle- eyleminden -t- ve -en ekleriyle yapılmıştır.
boyut Türkçenin eski örneklerinde -t eylemden ad türeten bir ektir. Bu örnekte ise boy adına eklenmiştir. karşı-t, yaş-ı-t, eş-i-t gibi yeni türevlerde görülen bu durum, ekin yaygın işlevine aykırıdır.
doğal Bu türetme doğa adına eklenen -l ekiyle yapılmıştır. -l eki yaygın olarak eylemden ad yapan bir ekse de, eski örneklerde addan ad yaptığı da görülür. kum-u-l, yeş-i-l, kız-ı-l gibi. Bu nedenle türetme yanlış değildir.
düşün "fikir" anlamında türetilmiş olan bu sözcüğün yapısı yanlıştır. düşün- bir eylem köküdür ve ad olarak kullanılamaz.
egemen Türetme doğru. -man/-men eki addan eylem yanında, addan ad da türetiyor koca-man, Türk-men gibi.
evren Yeni bir türetme sanılıyor ve eleştiriliyor. Bu sözcük daha 11. yüzyılda Türkçede biliniyordu. Büyük bir olasılıkla evir- eyleminden vurgusuz orta hece düşmesi ve -en eki ile türetilmiştir.
ezgi Bu sözcük de yeni bir türev değil. Eski Türkçede egzig olarak bulunuyordu. Bugünkü biçimde ise -g kurallı olarak düşmüş ve söz içindeki g ve z sesleri yer değiştirmiştir.
genel Türkçede göv-el, göz-el (>güzel) gibi örneklerde görülen, addan ad yapan bir -el eki vardır. genel sözcüğü de "geniş" anlamındaki gen köküne bu ekin getirilmesiyle türetilmiştir.
gereksinmek Çok eleştirilen bu sözcüğün yapısı yanlış değildir. gerek adına -sin ekinin getirilmesiyle oluşmuştur. Eski Türkçede bu yapıda sözcüklere rastlanıyor: bay "zengin", bay-sın- "kendini zengin saymak", ulug "ulu", ulug-sın- "kendini büyük sanmak"
içerik Türetme tümüyle doğrudur. iç adına gelen -er ekiyle önce içermek eylemi yapılmış, sonra da -k ekiyle adlaştırılmıştır. kız-ar-ık ile aynı yapıdadır.
ilginç "eklemek" anlamındaki il- eyleminin -gi ekiyle adlaştırılmasında sorun yoktur. ancak -nç eki addan ad addan ad değil, eylemden ad yapar. sevi-nç, kork-u-nç gibi.
imge Çoğunlukla eylemden ad yapan -ge ekinin, bu örnekte im adına getirilmesi eleştirilmiştir. Ancak öz-ge, baş-ka gibi az sayıda eski örnekte bu ekin addan ad türettiği görülmektedir. Bu nedenle türetme yanlış sayılamaz.
kapsamak Eski Türkçedeki suv-sa (>su-sa-) eyleminin yapısıyla karşılaştırılabilecek olan bu türetme yanlış değildir: kap adından -sa ekiyle türetilmiştir.
koşul Yine çok eleştirilen sözcüklerden biri olmasına karşın yapısı yanlış değildir. -l ekinin eylemden ad türettiği örnekler Eski Türkçede de vardır: tüke- "bitmek", tüke-l "bütün" gibi. koşul adı da koş- "eklemek, katmak" eylemine-1 geçirilmesi ile türetilmiştir.
-memezlik İki tane olumsuzluk ekinin üst üste kullanıldığı bu yapı yanlıştır. Yani görmemezlikten gelmek, bilmemezlikten gelmek değil, görmezlikten gelmek, bilmezlikten gelmek biçiminde kullanmak gerekir.
nesnel Daha önce tartışılmış olan genel sözcüğü gibi bu sözcük de nesne adından, hem adlara, hem de eylemlere gelebilen -I eki ile türetilmiştir.
okul Yapısında Türkçeye aykırılık olmayan bu sözcük, dilimize Fransızcadan ginniş olan ekol sözcüğüne benzediği için eleştirilmiştir. oku eylemine gelen -l eki ile türetilmiştir. bkz. koşul.
olanak Dil devriminden sonra üretilen sözcükler içinde en çok eleştirilenlerden biri de olanak olmuştur. Yapısı Türkçeye uygundur. Tıpkı gel-enek, sağ-anak, değ-enek (>değnek) gibi ol- eyleminden -anak ekiyle türetilmiştir.
olası Çok eleştirilen bu sözcüğün de yapısı Türkçeye uygundur. -ası/-esi eki bugün Türkçede az sayıda da olsa bazı beddualarda yaşamaktadır. eli kırılası gibi.
onur Fransızca honneur'a olan benzerliği ödünçleme olduğunu düşündürüyor. Türkçe kökenli değil, ancak yeni bir sözcük de değil. 19. yüzyılda da kullanıldığı biliniyor. Ağızlarda anır biçiminin varlığı da sözcüğün eskiliğini gösteriyor.
önerge Sözcük ön adından -er ve -ge ekleriyle türetilmiştir ve yapılışı doğrudur. Adlara gelen ve eylem yapan bir -er ekimiz (mor-ar-, kız-argibi) ve eylemlere gelip ad yapan bir -ge ekimiz vardır. süpür-ge, kavurga gibi.
örnek Türkçe olmadığı biliniyor ama kökeni açık değil. Ermenice orinak'tan geldiği, Türkçe ör- eyleminden -enek ekiyle türediği gibi pek çok öneride bulunulmuştur. Türkçe kökenli olmasa bile Türkçede yaygın ve yerleşik bir sözcük.
özel Yukandaki nesnel ve genel sözcükleri gibi öz adından -I eki ile türetilmiştir ve Türkçeye uygundur.
özgür Nurullah Ataç'ın türettiği sözcüklerden biri olan özgür'ü öz adından -gür eki ile açıklayamayız. Addan ad türeten böyle bir ekimiz yok. Ancak öz ve gür gibi iki adın birleşmesiyle oluşturulduğu düşünülüyor.
saptamak Yapıca sorunlu değil. iste-, alda- örneklerinde olduğu gibi, sap adından -ta ekiyle türemiştir. Burada yadırganan durum, sap adından farklı anlamda bir eylem türetilmesi olmuştur.
simge Türkçede bu anlamda bir sim kökü olmadığı için -ge eki ortada kalıyor.
somut Yukarıdaki yaşıt, boyut gibi örneklerde görülen addan ad yapım eki -t ile türetilmiş olan bu sözcüğün ad kökü olan som eleştirilere neden olmuştur. Sözcüğün diğer Türk dillerinde som et, som ağaç gibi kullanımları vardır.
sorun Bu sözcük sor- eyleminden -n eki ile türetilmiştir ve bu ek Türkçede yaygın bir eylemden ad yapım ekidir.
soyut Bu sözcük de soy- eyleminden -t eki ile türetilmiştir. Bu ek Türkçede yaygın bir eylemden ad yapım ekidir.
sözcük Yapı açısından doğru olmakla birlikte anlam açısından eleştiriliyor.
-cük'ün bir küçültme eki olduğu ve sözcük'ün söz'ün küçüğü olmadığı öne sürülüyor.
toplum Eylem topla- biçiminde olduğu için sözcüğün topla-m olarak türetilmesi gerekiyordu.
uzman Yukarıdaki egemen sözcüğü gibi uz "usta" adından -man eki ile türetilmiştir.
yanıt Yapı ve anlamca sorunlu olmadığı gibi yeni türetilmiş bir sözcük de değildir. Eski Türkçede yanut biçiminde kullanılıyordu. yan- "dönmek, geri gelmek" eyleminden -t elti ile türemiştir.
yapıt Yapıca sorunlu olmayan bu sözcük anlamca eleştiriliyor ve eser sözcüğünü tam karşılamadığı öne sürülüyor. Türkçede geniş bir anlam yelpazesi olan yap- eyleminin bir türevi, zamanla eser sözcüğünü karşılayacak anlam zenginliğine kavuşmuştur.
yeğlemek Eski Türkçeden beri bilinen yeğ "üstün" adından, yine Türkçenin yaygın addan eylem yapım eki olan -le eki ile türetilmiştir. Yapıca doğrudur ve yeni bir sözcük değildir.
yinelemek Bir ilgeç olan yine üzerine -le eki getirilerek yapılmış olması eleştirilmiştir. Bu alışılmış bir yöntem olmamakla birlikte sözcük kolay benimsenmiştir.
yönerge Yukarıda tartışılmış olan içerik sözcüğü gibi, yön adından -er ekiyle eylem ve yöner- eyleminden de eylemden ad yapan -ge ekiyle yönerge ortaya çıkmıştır.