---> Türk Süsleme Sanatında Hayvan Motifleri ...
SELÇUKLU SÜSLEMELERİNDE ÇİFT BAŞLI KARTAL MOTİFİ
VE MESUD II’YE AİT BAKIR BİR SİKKE
Orhan SARIOĞLU
Orta Asya Türklerinde koruyucu ruh olarak kabul edilen kartal motifinin, Şaman dini inanışından Yakut Türklerine geçtiği ve oradan da Orta Asya Türklerine kadar geldiği bilinmektedir. Şaman dini inanışında her insanın kuş şeklinde bir koruyucu ruhu olduğu ve insan öldüğünde bu ruhun da göğe yükseldiği inanışı hakimdir.
Bunun Türk mitolojisindeki örneği, Orta Asya’nın ünlü Şaman destanı Er-Töşük’tür. Bu efsaneye göre, Gök Tanrı’nın simgesi olan Büyük Kartal,, daha dayanıklı ve güçlü bir insan olarak dünyaya getirir. Kartal, daha sonra, Er-Töşük’ü sırtına alıp, yeraltında günlerce uçurduktan sonra yeryüzüne çıkarır [1]. kötü güçlerin elinde tutsak olan destan kahramanı Er-Töşük’ü önce yutup sonra kusarak
Şaman Türklerinin islamiyeti kabulünden sonra ise, kartal motifi islami açıdan bir kutsallık kazanmış olup, nitekim bu husus Hz. Muhammed’in siyah bir kumaştan yapılmış olan ünlü sancağının Türkçe’de “kartal, şahin, atmaca vb” anlamına gelen “UKAB” adını taşımasından da anlaşılmaktadır.
Çift başlı kartallarda figürün; genellikle sivri baş, kıvrık gaga, gaga altında sarkıntı, iki kanat, kuyruk ve pençeler içerecek şekilde betimlendiği görülür.
Çift başlı kartal, Bizans ve Trabzon Rum Pontus İmparatorlukları ile çeşitli Avrupa devletleri ve şövalyelerinin resmi arması veya bayrak motifi olarak da kullanılmıştır.
Türk İslam sanatında süsleme unsuru olmakla birlikte daha çok koruyucu ruhu simgelediği kabul edilen bu motif, aynı zamanda güç ve asalet sembolü,, olarak da kullanılmıştır. Kartal özellikle çift başlı olarak kullanıldığında birleşerek artmış gücü temsil ettiğine inanılmaktadır.
Bu figür antik çağlardaki Anadolu yerleşimlerinde de kullanılmış olup bunun en güzel örneklerini Hititler’in Alacahöyük ve Yazılıkaya’daki çift başlı kartal kabartmalarında görmekteyiz.
Çift başlı kartalı çok seven Anadolu Selçukluları bu figürü; Kubadabad Sarayı çinilerinde, Konya ince Minare Müzesi’nde bulunan bir kabartmada, Erzurum çifte Minareli Medresesi portalında ve Yakutiye Medresesi’nde, Akşehir Kileci Mescidi ahşap pencere kanadında v.b. gibi birçok cami, kale, saray, han gibi mimari yapılarla, mezartaşı, halı, ahşap vb gibi etnografik eserlerde kullanmışlardır.
Bunların en tipik özellikleri de; Nevşehir’in Hacıbektaş ilçesindeki büyük Türk mutasavvıfı Hacı Bektaş Veli Türbesi’nin cümle kapısındaki ve Konya Karatay Müzesi’nde sergilenen Arluklu Sultanı Melik Salih Mahmut’un sarayına ait bir duvar çinisindeki çift başlı kartal figürleridir.
Çift başlı kartal figürü betimsel açıdan analiz edildiğinde yapılış zamanlarına ve yörelerine bağlı olarak bariz farklılıklar gösterir.
Kubadabad Sarayı’nın sıraltı ve lüstre tekniği ile yapılan çinileri yıldız ve haç şeklindedir. Haç çinilerde rumi dolgular görülür. Yıldız çinilerde, çeşitli doğal ve doğaüstü hayvanların ve yaratıkların oluşturduğu zengin ve tılsımlı bir masal dünyası sergilenir. Hayvan motifleri arasında, tavus, leylek, kırlangıç gibi kuşlar yanında, özellikle tek veya çift başlı kartallar da vardır. Kartallar hayat ağacını simgeleyen arabesk zemin üzerine dolgun kabartma olarak işlenmiştir. İbni Bibi’ye göre, kartallar koruyucu kanatlarını sarayın üstüne gererek sultanı koruyan ve sultana gerekli kudret ve nuru bağışlayan kutsal hayvanlardır. Bu bakımdan doğrudan doğruya sultanın sembolüdür. Bu varsayım da, bir çift başlı kartalın siyah gövdesi üzerindeki “Es Sultani” yazısı ile bu amblemin Sultan Alaeddin Keykubad’ın hükümdarlık arması olduğunu kanıtlar [2].
Resim 1: Kubadabad Sarayı yıldız çinisi üzerinde gövdesinde
“Es Sultani” yazan çift başlı kartal (1236).
Nevşehir’in Hacıbektaş ilçesindeki büyük Türk mutasavvıfı Hacı Bektaş Veli Türbesi’nin cümle kapısının basık kemerlerinin orta kilit taşında, mermer üzerine alçak kabartma olarak işlenmiş tamamen stilize ve dekoratif bir çift başlı kartal arması bulunmaktadır. Armanın dergahın inşasına paralel olarak 13. yüzyılda yapıldığı sanılmaktadır [3].
Resim 2: Hacı Bektaş Türbesi çift başlı kartal kabartması (13. yy).
Akşehir’de 14. yüzyılda (1350-?) yapılmış veya Alaeddin Keykubad’a tarihlenen Kileci Mescit’teki ahşap pencere kanadı üzerindeki çift başlı kartal figürü düz satıhlı derin oyma tekniği ile ceviz ağacından oyulmuştur [4].
Resim 3: Akşehir-Kileci Mescit Çift Başlı Kartalı (14. yy. sonu)
Bu figürün ayrıca, başta Artuklu, Zengi, İlhanlı, Sincar Atabegleri,, tüm bu sorulara yanıt teşkil ederek, bu figürün Anadolu Selçuklu sikkelerinde de kullanıldığını göstermesi açısından önem taşımaktadır. Osmanlılar ve Karamanoğulları olmak üzere çeşitli İslam devletlerine ait bazı paralarda sikke motifi olarak kullanıldığı görülmektedir. Ancak bu motifin belirttiğim birçok İslami sikkede sıkça kullanılmasına karşın bu zamana kadar hiçbir Anadolu Selçuklu sikkesinde rastlanmamasını çok ilginç bir nokta olarak görmüş ve bu güne kadar bunun nedenini merak etmiştim. Ancak aşağıda yayınladığım bu sikke
Bakır (AE), Darp yeri ve tarihi yok, 1,95 gr., 15/19 mm., ÖK.
(el Sul)tan Gıyaseddin
Mesud bin
Çift başlı kartal
figürü
Sikkemiz üzerindeki figür en çok yukarıda özet olarak açıklamaya çalıştığım figürlerden Akşehir Kileci Mescit çift başlı kartalına benzemektedir.
Her ne kadar bu sikkenin nümismatik dünyasında çeşitli tartışmalara neden olacağına inanıyorsam da, bu sikkenin Anadolu Selçuklu Sultanı Mesud II’ye ait olduğunu değerlendiriyorum.
Mesud II (681-698 H (1282-1298) I. Saltanatı, 699-702 H (1299-1302) II. Saltanatı)
Mesud II, babası İzzeddin Keykavus II’nin Kırım’da ölümünden sonra 681 H (1282) yılında [5] Konya’da tahta çıkar. İlhanlı Sultanı Abaka Han’ın yardımı ile Sivas, Erzurum, Amid (Diyarbakır), Harput, Malatya bölgesinde hükümdarlığını sürdürür. Abaka Han’ın ölümünden sonra başlayan taht kavgası sonrası, Argun Han el değiştiren ülke yönetimini Mesud II’ye iade eder.
1308 yılında Kayseri’de vefat eden Mesud II’nin bu sikkesi hakkında olabilecek yorumlarınızı Türk Nümismatik Derneği’ne ilettiğiniz takdirde, müteakip Bültenlerimizde bu görüşlere de yer verileceğini belirtmekten mutluluk duyarız.
KAYNAKÇA:
Artuk 1974
Artuk, İ., C., İstanbul Arkeoloji Müzeleri Teşhirdeki İslami Sikkeler Katalogu I-II. İstanbul, 1974.
Ayan 1998
Ayan, T. Çift Başlı Kartal. Anadolu’dan Skoç Ritine. İstanbul, 1998.
Aykut 2001
Aykut, T. Selçuklu Sikkeleri. İstanbul, 2001.
Berchem 1910
Berchem, von M.-Ethem. H. Corpus Inscriptionum Arabicarum. Troisicmc Partie Asie Mineure. Premier Fasicule. 1910.
Bilici 1983
Bilici, K. Anadolu Taş Tezyinatunda Hayvan Üslubu. EU Arkeoloji-Sanat Tarihi Dergisi. II. İzmir, 1983.
Erkiletlioğlu-Güler 1996
Erkiletlioğlu, H.-Güler, O. Türkiye Selçuklu Sultanları ve Sikkeleri. Kayseri, 1996.
Galip 1309
Galip, I. Takvim-i Meskukat-ı Selçukiye. 1309. s. 94.
Öney 1972
Öney, G. Anadolu Selçuklu Sanatı’nda Kartal. Çift Başlı Kartal ve Avcı Kuşlar. TT Malazgirt Armağanı. Ankara, 1972.
Öney 1978
Öney, G. Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatları. Ankara, 1978.
Oral 1963
Oral, Z. Kubadabad Çinileri. Belleten XII. Sayı 66. Ankara, 1963.
Vidinligil 1994
Vidinligil, T. İki Başlı Kartal Simgesinin Bazı Kültürlerde Kullanılması. Mimar Sinan 93. 1994.
Wensick 1921
Wensick, A. Tree and Bird as Cosmological Symbols in Western Asia. Amsterdam, 1921.
1. Ayan 1998, 56.
2. Ayan 1998, 219.
3. Ayan 1998, 239.
4. Ayan 1998, 237-238.
5. Galip 1309, 94.
