FatoSS
Bayan Üye
Peru
Vikipedi, özgür ansiklopedi
Git ve: kullan, ara
República del Perú (İspanyolca)
Peru Cumhuriyeti
Bayrak Arma
Ulusal marş: "Himno Nacional del Perú" (İspanyolca)
"National Anthem of Peru"
Başkent Lima
12°2.6′S, 77°1.7′W
En büyük şehir Başkent
Resmî dil(ler) İspanyolca
Etnik grup(lar) 45% Amerindian, 37% Mestizo, 15% White, 3% Black, Asian
Hükûmet Cumhuriyet
- Başkan Alan García
- Başkan Yardımcısı Luis Giampietri
- Başbakan Javier Velásquez
- Kongre Başkanı Luis Alva Castro
Bağımsızlık İspanya'dan
- İlan 28 Temmuz 1821
- Tanınma 9 Aralık 1824
- Anayasa'nın Kabulü 14 Ağustos 1879
Yüzölçümü
- Toplam 1,285,216 km² (20..)
496,225 sq mi
- Sular (%) 8.8
Nüfus
- 30 Haziran 2009 yılında 29,132,013 (50..)
- 2007 sayımına göre 28,220,764
- Yoğunluk 22/km² (193..)
57/sq mi
GSMH
(Satın alma gücü paritesi)
2010 tahmini
- Toplam $272.560 milyon (.)
- kişi başına $9,223 (.)
Gelişmişlik Endeksi (2007) ▲0.806 (78..) – high
Para birimi Nuevo Sol (PEN)
Saat dilimi PET (UTC-5)
İnternet alan adı .pe
Telefon kodu ++51
Peru, (İspanyolca: Perú (yardım·bilgi), Quechua: Piruw, Aymara: Piruw) ya da resmî adıyla Peru Cumhuriyeti (İspanyolca República del Perú (yardım·bilgi), Quechua: Piruw Mama Llaqta, Aymara: Piruw Suyu) Güney Amerika'nın batısında bir ülkedir. Kuzeyde Ekvador ve Kolombiya, doğuda Brezilya, güneydoğuda Bolivya, güneyde Şili ve batıda Büyük Okyanus'la sınırlıdır.
Konu başlıkları [göster]
1 Coğrafya 1.1 Konum1.2 Tabii bölgeler 1.2.1 Costa1.2.2 Sierra1.2.3 Selva1.3 Akarsular1.4 Flora ve fauna2 Yönetsel yapılanma ve şehirler3 Nüfus4 Tarihçe5 Siyaset 5.1 Politik reformlar henüz tam olarak sağlam değildir5.2 Başkanın görevleri5.3 Ülkedeki güç grupları6 Alt yapı7 Ekonomi 7.1 Pazar ekonomisi7.2 İllegal ekonomi8 Kültür 8.1 Din8.2 Sanat 8.2.1 Edebiyat8.2.2 Müzik8.2.3 Film8.3 Damak tadı ve mutfak8.4 Tatil günleri9 Literatur10 Kaynak11 Resim galerisi12 Dış bağlantılar
Coğrafya [değiştir]
Konum [değiştir]
Peru, kuzeyde Ekvador ve Kolombiya, doğuda Brezilya, güneydoğuda Bolivya, güneyde Şili ve batıda Büyük Okyanus ile sınırlı bir coğrafyada yer alır.
Tabii bölgeler [değiştir]
Peru tamamen değişik iklim bölgelerine sahiptir.
Costa (Kıyı) – Ülkenin yaklaşık % 11'i
Sierra (Andlar, Yüksek kesimler) – yaklaşık %15
Selva (Yağmur Ormanı) ve Montaña (Sis Ormanı) – yaklaşık % 64
Costa [değiştir]
Peru Costa'da IcaCosta Humboldt Akıntısı'nın etkisi altında olup, tarımın sadece Andlar'dan gelen nehirler boyunca ve nehir vahalarında mümkün olduğu, geniş ölçüde bir kıyı çölüdür.
Peru'nun güneyinde, Şili sınırında dünyanın en kurak çölü olan Atacama Çölü başlar. Costa'nın güney kısımlarında başkent Lima'ya kadar olan kesimde, yani kıyı şeridinin yaklaşık yarısında, yıl boyunca olan yağmur düşüşü sıradışı ölçüde enderdir.
Lima'nın kuzeyinde zemin kalitesi ve yağmur düşüşü biraz artar ki böylelikle tarım imkânı nehir vahalarının dışında da mümkün olur. Sıcaklık kışın 12 °C ve yazın 35 °C arasında oynar.
Lima'nın yanında kıyıdaki büyük şehirler (kuzeyden güneye) Tumbes, Sullana, Piura, Chiclayo, Trujillo, Chimbote, Huaral, Pisco, Ica, Nazca'dır.
Sierra [değiştir]
Sierra, Cusco şehri yakınlarıİnce kıyı bölgesinin ardında Sierra başlar. Burası, uzun vadilerle kesintiye uğrayan (isp. callejón veya valle) Andların çok sayıda dağ sırasından oluşur. Bütün Andlar bölgesinde tipik olan, derin kesimli vadiler (Kanyonlar) ve dağ zincirlerinde büyük nehirlerle oluşan Kordillerin doğu ve batı yakasındaki aralıklardır (isp
ongo).
Andlar'daki tipik kesit, kendini merkezi bölge Ancash'da gösterir. Batıdan doğuya „Kara Kordiller“ 'ini (Cordillera Negra, yaklaşık 5.000 m kadar) Callejón de Huaylas (3.000 m civarında) takip eder. Sonraki dağ sırası "Beyaz Kordiller" 'dir (Cordillera Blanca). Burada Peru'nun en yüksek dağı Huascarán (6.768 m) bulunur. Doğu istikametine devam ederek Callejón de Conchucos uzanır (Amazonlar'ın bir kaynak nehri olan Marañón ile beraber). Sonrasında diğer dağ zincirleri ile devam eder.
En yüksek dağlar, Nevado Huascarán (6.768 m), Yerupajá (6.634 m), Coropuna (6.425 m), Ampato (6.310 m), Chachani (6.075 m) ve yanardağ Misti'dir (5.822 m).
Ülkenin kuzeyinde Andlar kar sınırına ulaşmaz ve bitki örtüsü çok zenginken (Páramo İklim Zonu), orta bölgelerde kendini çok dik, kısmen geniş vadiler ve sürekli kar ve buzullarla kaplı yüksek dağlar olarak gösterir. Peru'nun orta güneyinde (Başkent Lima'nın enleminden itibaren) tabiat kendisini 3.000 ve 4.000 metre aralığında tepelik olarak gösterir. 5000 m'den yüksek dikkat çekici karla kaplı masif dağ sayısı azdır.
Bu enlemden güneye doğru, kısmen aktif olan konik volkan Ubinas sahne alırken, beraberinde daha az dik olan dağ sıraları ve bunların arasında kalan tepelik yüksek plato görüntüsüne sahip And Dağları zincirleri, kuvvetli ölçüde yayılım gösterir. Ülkenin güneyinde (Arequipa, Puno, Moquegua ve Tacna Bölgeleri'nde) özellikle yüksek platonun belli ölçüde düz kısmı kendini gösterir. Burafa, tipik görüntüsünü Titikaka Gölü çevresinde alan, Altiplano adı verilen plato oluşur.
Ortalama yıllık ısı derecesi 3.300 m yükseklikte 11 °C'dir. Bazen, yağmur bakımından fakir bölgelerde Ekim'den Nisan'a kadar kuvvetli yağışlar beklenebilir. Bu bölgedeki büyük şehirler (kuzeyden güneye) Cajamarca, Huaraz, Cerro de Pasco, Huancayo, Ayacucho, Cusco, Puno ve Arequipa'dur.
Cusco yakınlarında efsanevi İnka şehir harabesi Machu Picchu bulunur.
Selva [değiştir]
Selva, Puerto MaldonadoAndlar'ın doğusunda Yağmur Ormanları bölgesi „Selva“ başlar. Ilıman iklimin hüküm sürdüğü tropik dağ ormanı mevcut olduğundan burada geçiş yumuşak olur.
Isı farklılıklarının az olduğu bölgelerde yıllık ortalama sıcaklık yaklaşık 26 °C olup, yıllık yağış miktarı 3.800 mm'ye ulaşır. Burada, Brezilya'ya doğru Amazon Havzası'ndan akan Amazonların diğer kaynak nehirleri doğar.
Peru, yağmur ormanları sık ve neredeyse balta girmemiştir. And Dağları'ndan çıkarak geniş kıvrımlarla Amazonlar'a akan nehirler, orman derinliklerinden geçen tek ulaşım damarlarıdır.
Bu bölgenin büyük ve turizm için önemli olan şehirleri Iquitos ve Puerto Maldonado'dur. Iquitos'a Lima'dan kara yolu ile ulaşmak mümkün olmayıp, ulaşım uçak ya da vapurlarla olur. Puerto Maldonado'ya uçak (1 ½ saat Lima; ½ saat Cuzco), vapur ya da kara vasıtasıyla ulaşılabilir. Bölgedeki diğer büyük şehirler (kuzeyden güneye) Tarapoto, Tingo María ve Pucallpa'dir.
Akarsular [değiştir]
Peru'nun önemli nehirleri Amazon Nehri ve onun kaynak nehirleri olan Río Apurímac, Río Urubamba, Río Ucayali ve Río Marañón ile Amazonlar'ın yan kolları olan Napo, Putumayo ve Huallaga'dur.
Peru'nun en büyük ve en önemli gölleri ise And Dağları arasındaki Titikaka Gölü ile Lago Junín'dir.
Flora ve fauna [değiştir]
Peru'nun florası çok değişken ve çok yüzlüdür. Kurak ve kumlu kıyı düzlüklerde sadece az miktar otlar ve çalılar büyür. Buna karşın yağmur ormanları bölgesinde büyük bir bitki bolluğu bulunur. Bu bitki örtüsünün başlıca temsilcileri kauçuk, tesbih ağaçları, vanilya bitkileridir. Yüksek dağlık kesimde doğa şartları sebebiyle az bitki çeşitliliği mevcuttur. Burada başlıca olarak, kaktüsler,mesquiteler gibi kurak bölge bitkileri (Xerophyt) vardır.
Peru'nun hayvan dünyası da aynı şekilde florası gibi çok çeşitlilik sunar. Sahil düzlüklerinde ve sahil önlerindeki adaların kıyılarında martılar, ötleğenler, akrepler, yüzgeçayaklılar ve penguenler yaşar. Peru'nun sahil sularında başlıca olarak sardalyalar, istakozlar, ve uskumrular bulunur. Doğuda bereketli bölgelerdeki hayvanlar örneğin armadillo, timsahlar, jaguarlar, pumalar ve flamingolardır. Peru'nun milli hayvanı And kaya horozu (Rupicola peruviana) Manu Miili Parkı'nda bulunur.
Yönetsel yapılanma ve şehirler [değiştir]
Peru, 26 bölüme (Departamentos), 195 eyalete (Provincias) ve 1.828 mıntıkaya (Distritos) ayrılmıştır. Ülkenin 2002 yılındaki bölgeselleşmesinden beri departamentolar, seçili organları olan özerk idari birimlerdir. Ülke çapında ilk bölgesel seçimler Kasım 2002 tarihinde gerçekleşmiştir. Ülkenin bölgelere (Regiones) ayrılması da planlanmış olmakla birlikte, 30 Ekim 2005 tarihindeki referandumda, 16 depertamentonun halkının % 78'i 5 bölgede (Norte, Nor Centro Oriente, Ica-Huancavelica-Ayacucho, Cusco-Apurímac ve Arequipa-Puno-Tacna) biraraya gelmeye karşı olduğunu beyan etmiştir.
Bölgeler:
1 - Amazonas
2 - Ancash
3 - Apurimac
4 - Arequipa
5 - Ayacucho
6 - Cajamarca
7 - Callao
8 - Cusco
9 - Huancavelica
10 - Huanuco
11 - Ica
12 - Junín
13 - La Libertad 14 - Lambayeque
15 - Lima
16 - Lima
17 - Loreto
18 - Madre de Dios
19 - Moquegua
20 - Pasco
21 - Piura
22 - Puno
23 - San Martin
24 - Tacna
25 - Tumbes
26 - Ucayali
Peru'nun büyük şehirleri şunlardır: Lima (7.363.069 nüf.), Trujillo (861.044), Arequipa (860.000), Callao (824.329), Chiclayo (634.600) ve Iquitos (400.000).
Ayrıca bakınız: Peru'daki şehirler listesi
Nüfus [değiştir]
Lima'da okul çocukları
Andlar'da geleneksel kıyafetleri içinde bir erkek.Peru, Bolivya ve Guatemala'nın yanında nüfus çoğunluğu kızılderili halkın olduğu üç ülkeden biridir. Nüfusun yüzde 45'i kızılderili kökenlidir. Bunlar ağırlıklı olarak Quechua (% 40) ve Aymará (% 5) konuşan halklara aittir. % 37 melez olan halkın, % 15 kadarı Avrupa kökenli, geri kalan % 3 ise kısmen Afrika kısmen ise Asya kökenlidir.
Kırsal kesimden kaçış ile oluşan ve nüfüsun yaklaşık üçte birinin yoğunlaştığı başkente olan, yüksek sayıdaki göç, beraberinde büyük sosyal problemler getirir. Yerli halkın hatırı sayılır bir kesmi Lima'da, yoksulluk sınırının altında ya da kıyısında yaşar. Etnik kültürlerin zıtlıkları ve sosyo-politik eşitsizlik sebebiyle, halkın yetersiz geçim ve temin şartları meydana gelir. Bunu, temel ihtiyaç maddelerinin ithalatı ve döviz harcamaları takip eder.
İkibuçuk milyon Perulu sürekli olarak göçmen vaziyette başta ABD, Avrupa ve Japonya olmak üzere yurtdışında yaşar.
Tarihçe [değiştir]
Peru bin yıllar boyunca Pre-İnka kültürüne sahip olan bir ülkedir. İlk göç eden yerleşimciler, M.Ö. 20.000 ile 10.000 yıllarına kadar bugünkü Peru'nun olduğu bölgeye gelmişlerdir. M.Ö. 4000 yıllarında tarla kurmaya ve hayvan yetiştirmeye başlarlar. Bugün halen daha ayırt edilebilen en eski kültür, M.Ö. 800 ile M.Ö. 300 yıllarına kadar var olmuş olan Chavín de Huántar'dır. Titikaka Gölü çevresinde M.Ö. 1. yüzyıldan itbaren M.S. 1000 yılına kadar Tiahuanaco kültürü oluşur. Sahilde, And nehirlerinin sulak alanlarında M.S. ilk binyılda Lambayeque Bölgesi civarında Mochica gibi farklı kültürler oluşur. İnka Krallığı'ndan önce, gelişmiş şehir kültürü olan Chimú'nun başkenti Chanchan'dı
İnka Krallığı 1200 civarında oluşur ve 1532'ye kadar bugünkü Kolombiya, Ekvador, Peru, Bolivya, Arjantin ve Şili'nin büyük kısmına genişler. Peru'nun yüksek platosunda bulunan Cusco şehri İnka Krallığı'nın başkentidir.
İspanyollar 1532'den itibaren bu ülkeyi fethederler ve İspanya Krallığı adına Peru Valiliği'ni kurarlarlar ki bu valilik, zirvesine ulaştığında bugünkü Panama'dan, kıtanın en güney noktasına kadar ulaşmıştır.
1821'de ülke José de San Martín ve Simón Bolívar tarafından kurtarılır ve bağımsızlığını kazanır. Bununla birlikte isyanlar ve iç savaşlar modern bir devletin gelişmesine engel olurlar.
Bugünkü Peru milli arması 25 Şubat 1825'de milli kongrenin kanunuyla kabul edilir. Çizimi parlamenter José Gregorio aittir.
1879'da Tarapaca civarında Şili ve Peru arasındaki deniz muharebesi1879 yılında Güherçile Savaşı patlak verir. Şili ve Bolivya bağımsızlıklarını ilan ettikleri zamandan beri Antofagasta üzerinde tartışma halindedirler. Peru tartışmalı bölgede çok sayıda guano ve maden şirketine sahiptir. Bolivya Peru'ya birlik olma halinde Antofagasta'da ekonomik ayrıcalıklar teklif eder. Ayrıca Peru, İspanyol valiliğinin kolonyal zamanında devraldığı politik ve ekonomik öncelikli pozisyonunun, Güney Pasifik'te Şili tarafından tehlikede olduğunu görmektedir.
1874'de Şili'ye karşı Bolivya ile beraber gizli bir pakt kurulur. Bu pakt yine de Şili'nin zaferine engel olamaz. Bolivya kaybedilen çok sayıdaki muhaarebeden sonra 1880 yılında savaştan çekilir ve Antofagasta Bölgesi üzerindeki hak iddiasından tamamen vazgeçer. Şili bu arada kuzeye doğru ilerleyerek Peru bölgesi Tarapacá'a girmiş ve Peru'ya ateşkes ve barış antlaşması teklif etmiştir. Peru yine de Tarapacá'yı Şili'ye bırakmayı reddeder. Şili takip eden yıllarda yeni bir savaş başlatarak, 1881'de Peru ordularını tahrip ettikten sonra Başkent Lima'ya girer. Resmi hükümet lağvedilerek, Şilili General Patricio Lynch ülke valisi olarak tayin edilir. Bununla birlikte, Miguel Iglesias ve Andres Caceres gibi bazı Perulu generaller kurtularak; Doğu ve Kuzey Sierra'da, başarısı şüpheli organize bir gerilla savaşı yürütmeye çalışırlar. Caceres son bir kurtuluş mücadelesinde bulunmak için Temmuz 1883'de 1500 kişilik konvansiyonel bir bölük kurmayı başarır. Kuşkusuz Şilili Albay Alejandro Gorostiaga Huamachuco Muharebesi'de son umutları yıkar. Saveş kesin olarak kaybedilmiştir. Ekim 1883'de Ancon Antlaşması ile savaşa son verilerek Tarapaca ve Tacna Şili'ye bırakılır ve Şili Ordusu Peru'dan çekilir.
1968'de Juan Velasco Alvarado altındaki bir askeri cunta kansız bir darbe ile hükümeti devralarak, toprak ve ekonomik reformlarla sosyal bir sistem getirmeğe çalışır. General Velasco 1975'de General Francisco Morales Bermúdez tarafından düşürülürülerek, yeniden müteşebbis yanlısı bir yön izlenir. 1980'de, 1968 yılında düşürülen Fernando Belaúnde Terry seçilmiş başkan olarak yönetimi devralır ve yeniden iktidara gelir.Terry, devletleştirlen şirketleri tekrar özel teşebbüse devreder.
1980li yıllarda sol yanlısı gerilla örgütü Aydınlık Yol („Sendero Luminoso“) hükümete karşı silahlı bir savaş başlatır. Her iki taraf da, sivil halka karşı kendi taraflarına disipline etmek için, acımasız bir harekat yürütür. Aydınlık Yol'un faaliyetleri 1990lı yıllara kadar devam eder. Ülkenin diğer sol gerilla hareketi Movimiento Revolucionario Túpac Amaru sivil halka karşı şiddeti reddeder.
Siyaset [değiştir]
Hükümet, temsili özellik taşıyan, merkezi olmayan ve kuvvetler ayrılığı prensibine göre yapılanmıştır. Devletin öncelikli ilgi alanı ülke güvenliğinin savunulması, halkın güvenlik tehditinin korunması ve genel refahın tesis edilmesidir. Bununla birlikte dış iktisadi başarılara rağmen, politik, sosyal ve ekonomik problemler mevcuttur.
Politik reformlar henüz tam olarak sağlam değildir [değiştir]
Peru 1980'den beri Başkanlık Cumhuriyeti olarak tanımlanmasına rağmen demokratikleşme süreci şu ana kadar çok az sağlam bir yapıya oturur. Bu yüzden uluslararası insan hakları yardım kuruluşları, 2000 yılındaki seçim kampanyasında hatırı sayılır ölçüde düzensizlikler tespit etmiştir. Seçim kampanyalarında vergi gelirleri kullanılmış ve de askerler seçim yerlerinde yalnızca tarafsız gözlemci olarak bulunmamışlardır. Bundan başka, gayret edilen ülkenin merkezkaç- bölgesel yönetim anlayışı, şu ana kadar filizlenmekten öteye gidememiştir. Ayrıca devlet gelirleri halen başkent Lima'ya akmakta ve buradaki devlet organizasyonları vasıtasıyla tek tek komünlere pay edilmektedir. Gayret edilen yerelleşme ile devlet, merkezi yönetimin terk edilmesinin ve yerel bağımsızlığın, ülkenin ekonomik gelişiminde pozitif etkisi olacağı vaadinde bulunur.
Başkanın görevleri [değiştir]
1993 Anayasası'na göre, her beş yılda bir halk tarafından bir devlet başkanı seçilir ve başkanın bir daha seçilme hakkı yoktur. Temmuz 2006 tarihine kadar devlet başkanı Perú Posible partisinden Alejandro Toledo olmuş, kendisinden sonra bu makama Alan García seçilmiştir. García ülkenin halen güncel başkanıdır. Başkanın geniş görev alanında, devletin içeride ve dışarıda temsil edilmesi, genel hükümet politikasının yürütülmesi, başkanlık ve kongre seçiminin çağrısının yapılması ve kanun ile anayasanın gözetilmesi vardır.
Ülkedeki güç grupları [değiştir]
Platoların büyük toprak sahipleri ve sahilin asker sahibi Peru elitleri, yüzyıllar boyunca ülkeyi oligarşik şekilde yönetmiştir. 1969 yılındaki General Juan Velasco Alvarado'nun toprak reformu ile bu kişilerin güç kaynakları ellerinden alınır. Daha sonraki yıllarda oluşan yeni güç grupları, endüstri ve finans faaliyetlerinde yoğunlaşmışlardır. Büyük kısmı Avrupa kökenli olan bu gruplar devletin korumacılığıyla yaşamışlardır. Alberto Fujimori'nin politika sahnesine çıkması ve ülke topraklarında neoliberal ekonomik politikayı yerleştirmesi, güç bloklarını yeni yapılanmaya götürmüştür. Bazı gruplar ağırlıklarını kaybederken sahneye yeni yarışmacı ruha sahip gruplar çıkmıştır. Günümüzde ekonomi ve politika üzerinde güçlü bir etki oynayan on ekonomik grup mevcuttur.
Alt yapı [değiştir]
Ülke için en önemli ulaşım yolları Panamerikan Karayolu ve Kuzey Amerika'ya, Doğu Asya'ya ve Avrupa'ya olan deniz yollarıdır. Peru 3.462 km'lik demiryolu hattına sahip olup, ülkede 72.900 km uzunluğunda karayolu ve 254 havalanı mevcuttur. Andlar'ın olağanüstü büyük ölçüde yükseklik farklılıkları, en başta batı-doğu ekseni boyunca, büyük altyapı sorunları doğurur. Bu durumun kendisini gösterdiği en belirgin alan, düşük orandaki, kaplanmış otomobil yollarıdır. 9.331 km'lik bu pay, toplam yolların sadece % 13'ünü oluşturur. Bu durum, çok az yerleşim olan Selva Bölgesi'nin ikincil ve önemsiz karekterini daha da kuvvetlendirir. Bu bölgede yaşayan kırsal halk, sahil kesiminin ekonomik hareketliliğinden bir kâr elde edemez.
Ekonomi [değiştir]
Pazar ekonomisi [değiştir]
Peru'da son yıllarda giderek artan, kısıtlamaların kalktığı ve özelleştirmelerin olduğu bir pazar ekonomisi vardır. Bu durum, başta Kuzey Amerika holdinglerinin ve Avrupa firmalarının pazara egemen olması sonucunu doğurmuştur. Kısmen pazarda monopol tarzda yapılanma vardır. Bu konuda, ispanyol firmalarının telekomünikasyon alanındaki egemen konumları örnek olarak verilebilir.
12 Nisan 2006 tarihinde Peru Amerika ile serbest ticaret sözleşmesi imzalar.
Ülke, başta altın ve bakır olmak üzere zengin yeraltı kaynaklarına sahiptir. Bu madenler uluslararası şirketler tarafından işlenerek ihraç edilir. İlaveten balıkçılık ve tarım önemli bir rol oynar. Şeker kamışının yanında çok miktarda kahve ihraç edilir. Bu ürünler başlıca olarak batıda, sadece suni sulama ile tarımın yapıldığı, yerleşim olan bölgelerde yetiştirilir. Buna karşın Selva'nın büyük bölgeleri tarımsal olarak pek fazla kullanılmaz. Burada daha çok servet ekonomisi yürütülür.
Endüstri, başta Lima olmak üzere sahilde yoğunlaşmıştır. Geri kalan bölgeler yeraltı kaynakları dışında ikincil konumdadır.
Başta ülkenin doğusundaki Yağmur Ormanları olmak üzere, çok miktarda el değmemiş bir tabiat olduğundan, ekolojik turizm çok şey sunar. Andlar, Huaraz, Cusco ve Machu Picchu'da gezi imkânı sunar ki Machu Picchu Güney Amerika'nın en sevilen arkeolojik yerlerinden biridir. Aynı şekilde Titikaka Gölü'de turistler için bir zirve noktasıdır.
Ülke yoğun bir karayolu ağı ile iyi bir şekilde örülmüş olsa da, en önemli trafik rotalarının kör noktalarında kalan yolların çoğu asfalt değildir. Dağların konumları ve uzun mesafeler seyahatleri güçleştiren faktörlerdir.
İllegal ekonomi [değiştir]
Peru'da kayıtdışı ekonomi göze çarpar. illegal ekonominin en önemli öğesi koka ağacıdır. Bu bitkinin yaprakları başta yerli halka zevk ve tamamlayıcı besin olarak hizmet eder. Zira bu bitkinin çiğnenmesi açlık, yorgunluk, soğuk ve yükseklik hastalığı duygularını bastırır.
Bu bitkinin ekim alanı yaklaşık 121.000 hek. tutar. Uyuşturucu ile mücadele ulusal makamı DEVIDA'nın (Comisión Nacional para el Desarrollo y Vida sin Drogas) verilerine göre, Peru'da 2004 yılında 110.000 ton koka yaprağı hasat edilmiştir. Bununla Peru, dünya çapında koka hasatında % 30 pay alır (2005) ve % 54 paya sahip Kolombiya'nın arkasında, % 16'lık payı olan Bolivya'nın önünde, 2. sırada yer alır. Koka ekiminin yaklaşık % 85'i illegal üretimde kullanılır. İllegal ihracattan elde edilen gelir, legal olanı fazlası ile geçer.
Kültür [değiştir]
Kültürel yaşam bihassa az sayıda büyük şehirde yoğunlaşmış olup, bunların başında başkent Lima gelir. Bugün kültürel yapının geniş alanında, İspanyol işgalcilerin getirmiş olduğu kültürün ve onların temsil ettiği dinin izleri vardır.
Nazca Çizgileri
Uros, Titikaka
Bir şaman
Ayacucho'da bir çiçek satıcısı kadın, buradaki Quechua halkın tipik kıyafeti ile görülüyor
Din [değiştir]
Pre-Kolombiyan zamanından kalma bir çok dini gelenek Peru'da hala canlı olup, bu gelenekler başta kırsal bölgelerde olmak üzere yaşatılır. Alçak kesimde yaşayanların büyük bölümünün kökeni doğa dinlerinden gelir. Gaz ve petrol firmalarının varlıkları dolayısıyla giderek artan medeniyet, bu insanları kaçınılmaz olarak eski dinleri ve medeniyetlerinin bereketi arasında ikilemde bırakır.
Peru halkının yaklaşık % 90 ile % 95 kadarı katoliktir. Bu, İspanyol işgacilerin misyoner çalışmalarının (kısmen zorlama ile) ve bağımsızlıktan sonra yine Peru'nun ABD'nin Almanya'nın misyoner gruplarının, yürüttüğü çalışmaların sonucudur. Katolik hristiyan gelenekler, hristiyanlık öncesi devrin eski gelenekleri ile karışmıştır (Syncretizm). Bu durum özellikle dini bayramlarda kendini gösterir.
Bir çok Latin Amerika ülkesinde olduğu gibi Peru'da da son birkaç yıldır, evangelik ve karizmatik kiliseler ve Yedinci-Gün Adventistleri, Assemblies of God, Yehova'nın Şahitleri ve Mormonlar gibi inanç cemaatleri yaşamaktadır. Bunlar finansal olarak kısmen ABD tarafından desteklenirler. Aktif olarak çalışan bu cemaatler bazen agresif olarak üye kazanma kampanyası yürütürler.
Sanat [değiştir]
Edebiyat [değiştir]
Ozan César Vallejo (1892–1938)Tahminen Peru edebiyatının en eski eseri Ollantay 'dır. Bu eser bir drama olup, İnkalardan gelmiş ve Quechua Dili'nde yazılmıştır.
Ricardo Palma 19. yüzyılda, kurgu ve hikâyelerin canlandırıldığı bir edebiyat çeşitlemesi olan Tradicionesi ortaya koymuştur. Clorinda Matto de Turner'ın romanlarında en başta İnka külütürünün izleri görülür. Şair César Vallejo 20. yüzyılda alışılmışın dışında eserler yazmıştır. Vallejo'nun özellikle ilk olarak 1922 yılında yayınlanan Trilce adlı eseri ünlüdür. 20. yüzyılın diğer önemli Perulu yazarları José María Arguedas, Julio Ramón Ribeyro, Manuel Scorza, Sergio Bambaren, Alfredo Bryce Echenique ve Mario Vargas Llosa'dır.
Müzik [değiştir]
Müzik Peru kültürünün öenmli bir parçasıdır. Quena (And flütü olarak da adlandırılır)), Panflüt (Zampoña veya Sicu), Cajón ve klasik gitar çok yaygındır.
Peru'nun en ünlü parçası El Condor Pasa bir Daniel Alomía Robles bestesi olup (1913), aralarında Simon and Garfunkel'ınkinin de bulunduğu çok sayıda cover versiyonları sayesinde dünya çapında sevilmiştir. Peru'nun kuzey sahilinde Marinera dansı popülerdir. Geleneksel müzik türlerinin yanında rock müziği de 50'li yıllardan beri çok popülerdir. Líbido, Peru Pop/Rockband'ı için bir örnek teşkil eder. Şu an en sevilen Peru Metal/Grunge/Punk/Rock grupları Ni Voz Ni Voto, Por Hablar, Leuzemia ve La Sarita'dır.
En ünlü müzisyenler ve şarkıcılar örnek olarak Juan Diego Florez, Yma Sumac, Susanna Baca, Chabuca Granda, Lucha Reyes, Cantos del Pueblo, Raúl García Zarate, Sonia Morales, Eva Ayllón ve Zambo Cavero'dur.
Film [değiştir]
20'li ve 30'lu yıllarda Ricardo Villarán gibi yönetmenler tarafından birkaç sesiz ve siyah-beyaz film yaratılmış, ama bu filmler sınır ötesinde genelde seyirci bulamamıştır. 20. yüzyılın geri kalanında Peru filmleri çok az dikkat çeker.
Francisco José Lombardi, Peru'nun en önemli modern film yönetmeni olarak kabul edilir. 1991'de drama filmi Lima üzerinde gökyüzü ile Goya ödülünü kazanır. Onun edebi filmi No se lo digas a nadie, uluslararası film festivallerinde başarılı olur.
Werner Herzog'un filmleri Fitzcarraldo ve Aguirre, der Zorn Gottes, Peru'da çekilmiştir.
Damak tadı ve mutfak [değiştir]
PiscoPeru mutfağı tam anlamıyla çok yönlü olarak kabul edilir. Sahil, plato ve yağmur ormanları arasındaki coğrafi farklılıklar ve buna bağlı Peru'nun Pre-Kolombiyan sakinlerinin beslenme gelenekleri, İspanyol istilacıların kısmen Araplar'dan etkileniş mutfaklarıyla birleşir. 19. yüzyılın ortalarında Çinli göçmenler dolayısıyla, özel bir Çin-Peru mutfağı oluşur (Chifa). Siyah kölelerden Afrika elementleri de Peru mutfağına getirilir.
Tipik yemekleri şunlardır.
Ceviche (taze çiğ balık veya deniz ürünlerinden bir yemek. Ender olarak etten yapılarak, limon suyu ve ekşi soğan ile marine edilerek servis yapılır.)
Anticucho (şişte ızgara sığır kalbi)
Arroz con Pollo (tavuklu pilav) ve Arroz con Pato (ördekli pilav)
Ají de gallina (hafif acılı, kremli Chili-soslu tavuk eti)
Rocoto Relleno (sığır eti ile doldurulumuş paprika biberi)
Estofado ( et, patates, mısır ve havuç ile yapılan acı peynir-paprika soslu güveç.)
Papa a la huancaina (acılı peynir soslu patates dilimleri)
Carapulcra (kurutulmuş patates ve etten güveç)
Albondigas (et topları)
Pachamanca (Quechua „güveç“, toprak güveçte hazırlanmış et ve sebze)
Chicharrón de Chancho (kalın yağ derisi olan kavrulmuş domuz eti)
Lomo Saltado (soğan ve paprika ile kızartılmış sığır dilimleri )
Chupe de Camarones (karides, patates ve sebzeli çorba)
Sopa a la Criolla (ülkeye özgü et parçalı makarna çorbası)
Tacacho (domuz yağı ve haşlanmış muzdan yapılmış köfte)
Choclo con queso (haşlanmış, peynirli mısır koçanı)
Cuy Chactado (kızartılmış hintdomuzu)
Peru'nun en ünlü alkollü içkisi Pisco bir brendi olup, Pisco Sour ve Perú Libre gibi kokteyllerin ana malzemesidir. Peru'da diğer sevilen içkiler Chicha, Chicha Morada ve Inca Kola'dır.
Tatil günleri [değiştir]
Lokal hasat bayramlarının yanında aşağıdaki tatil günleri mevcuttur.
1 Ocak: Yılbaşı
Şubat/Mart Karnaval (her Pazar)
Mart/Nisan: Paskalya
1 Mayıs Dia de los Trabajadores (İşçi Bayramı)
Mayıs/Haziran Dia del Corpus (Katolik yortusu)
14 Haziran Dia de los Campesinos (Çiftçi Bayramı)
29 Haziran: Aziz Peter ve Paul (El Día de San Pedro y San Pablo)
28 Temmuz: Bağımsızlık Günü
29 Temmuz: Milli Bayram
15 Ağustos Virgen de la Asunción (Mariä Miracı)
30 Ağustos: Santa Rosa de Lima
8 Ekim: Donanma Günü
9 Ekim Dia de la Dignidad Nacional (Milli Onur Günü)
1/2 Kasım: Tüm Azizler Bayramı
8 Aralık: Virgen de la Concepción
25 Aralık: Noel
31 Aralık Noche de San Silvestre (Aziz Silvester)
Literatur [değiştir]
Winter, Johannes und Scharmanski, André (2005): Sind die Andenstaaten unregierbar? Ursachen der politischen Krise in Bolivien, Ecuador und Peru. In: Zeitschrift Entwicklungspolitik 14/2005, S. 30–34. vgl. http://www.weltpolitik.net/Regionen/Nord- und Lateinamerika/Gesamtregion/
Gerhard Stapelfeldt: Peru – im Namen der Freiheit ins Elend, Fischer: Frankfurt am Main 1984
The Peru Reader: History, Culture, Politics, Duke University Press, 2. Auflage 2005, ISBN 0-8223-3649-9
Kaynak [değiştir]
Almanca Vikipedi'deki 8 Şubat 2007 tarihli Peru maddesi
Resim galerisi [değiştir]
Geleneksel giysileriye küçük bir Peru kızı
İnka tüniği
Cusco'daki mükemmel taş işçiliği
Güneş Kapısı
Nazca Çizgileri'nden trident biçimli olanı
Vikipedi, özgür ansiklopedi
Git ve: kullan, ara
República del Perú (İspanyolca)
Peru Cumhuriyeti
Bayrak Arma
Ulusal marş: "Himno Nacional del Perú" (İspanyolca)
"National Anthem of Peru"
Başkent Lima
12°2.6′S, 77°1.7′W
En büyük şehir Başkent
Resmî dil(ler) İspanyolca
Etnik grup(lar) 45% Amerindian, 37% Mestizo, 15% White, 3% Black, Asian
Hükûmet Cumhuriyet
- Başkan Alan García
- Başkan Yardımcısı Luis Giampietri
- Başbakan Javier Velásquez
- Kongre Başkanı Luis Alva Castro
Bağımsızlık İspanya'dan
- İlan 28 Temmuz 1821
- Tanınma 9 Aralık 1824
- Anayasa'nın Kabulü 14 Ağustos 1879
Yüzölçümü
- Toplam 1,285,216 km² (20..)
496,225 sq mi
- Sular (%) 8.8
Nüfus
- 30 Haziran 2009 yılında 29,132,013 (50..)
- 2007 sayımına göre 28,220,764
- Yoğunluk 22/km² (193..)
57/sq mi
GSMH
(Satın alma gücü paritesi)
2010 tahmini
- Toplam $272.560 milyon (.)
- kişi başına $9,223 (.)
Gelişmişlik Endeksi (2007) ▲0.806 (78..) – high
Para birimi Nuevo Sol (PEN)
Saat dilimi PET (UTC-5)
İnternet alan adı .pe
Telefon kodu ++51
Peru, (İspanyolca: Perú (yardım·bilgi), Quechua: Piruw, Aymara: Piruw) ya da resmî adıyla Peru Cumhuriyeti (İspanyolca República del Perú (yardım·bilgi), Quechua: Piruw Mama Llaqta, Aymara: Piruw Suyu) Güney Amerika'nın batısında bir ülkedir. Kuzeyde Ekvador ve Kolombiya, doğuda Brezilya, güneydoğuda Bolivya, güneyde Şili ve batıda Büyük Okyanus'la sınırlıdır.
Konu başlıkları [göster]
1 Coğrafya 1.1 Konum1.2 Tabii bölgeler 1.2.1 Costa1.2.2 Sierra1.2.3 Selva1.3 Akarsular1.4 Flora ve fauna2 Yönetsel yapılanma ve şehirler3 Nüfus4 Tarihçe5 Siyaset 5.1 Politik reformlar henüz tam olarak sağlam değildir5.2 Başkanın görevleri5.3 Ülkedeki güç grupları6 Alt yapı7 Ekonomi 7.1 Pazar ekonomisi7.2 İllegal ekonomi8 Kültür 8.1 Din8.2 Sanat 8.2.1 Edebiyat8.2.2 Müzik8.2.3 Film8.3 Damak tadı ve mutfak8.4 Tatil günleri9 Literatur10 Kaynak11 Resim galerisi12 Dış bağlantılar
Coğrafya [değiştir]
Konum [değiştir]
Peru, kuzeyde Ekvador ve Kolombiya, doğuda Brezilya, güneydoğuda Bolivya, güneyde Şili ve batıda Büyük Okyanus ile sınırlı bir coğrafyada yer alır.
Tabii bölgeler [değiştir]
Peru tamamen değişik iklim bölgelerine sahiptir.
Costa (Kıyı) – Ülkenin yaklaşık % 11'i
Sierra (Andlar, Yüksek kesimler) – yaklaşık %15
Selva (Yağmur Ormanı) ve Montaña (Sis Ormanı) – yaklaşık % 64
Costa [değiştir]
Peru Costa'da IcaCosta Humboldt Akıntısı'nın etkisi altında olup, tarımın sadece Andlar'dan gelen nehirler boyunca ve nehir vahalarında mümkün olduğu, geniş ölçüde bir kıyı çölüdür.
Peru'nun güneyinde, Şili sınırında dünyanın en kurak çölü olan Atacama Çölü başlar. Costa'nın güney kısımlarında başkent Lima'ya kadar olan kesimde, yani kıyı şeridinin yaklaşık yarısında, yıl boyunca olan yağmur düşüşü sıradışı ölçüde enderdir.
Lima'nın kuzeyinde zemin kalitesi ve yağmur düşüşü biraz artar ki böylelikle tarım imkânı nehir vahalarının dışında da mümkün olur. Sıcaklık kışın 12 °C ve yazın 35 °C arasında oynar.
Lima'nın yanında kıyıdaki büyük şehirler (kuzeyden güneye) Tumbes, Sullana, Piura, Chiclayo, Trujillo, Chimbote, Huaral, Pisco, Ica, Nazca'dır.
Sierra [değiştir]
Sierra, Cusco şehri yakınlarıİnce kıyı bölgesinin ardında Sierra başlar. Burası, uzun vadilerle kesintiye uğrayan (isp. callejón veya valle) Andların çok sayıda dağ sırasından oluşur. Bütün Andlar bölgesinde tipik olan, derin kesimli vadiler (Kanyonlar) ve dağ zincirlerinde büyük nehirlerle oluşan Kordillerin doğu ve batı yakasındaki aralıklardır (isp
ongo).Andlar'daki tipik kesit, kendini merkezi bölge Ancash'da gösterir. Batıdan doğuya „Kara Kordiller“ 'ini (Cordillera Negra, yaklaşık 5.000 m kadar) Callejón de Huaylas (3.000 m civarında) takip eder. Sonraki dağ sırası "Beyaz Kordiller" 'dir (Cordillera Blanca). Burada Peru'nun en yüksek dağı Huascarán (6.768 m) bulunur. Doğu istikametine devam ederek Callejón de Conchucos uzanır (Amazonlar'ın bir kaynak nehri olan Marañón ile beraber). Sonrasında diğer dağ zincirleri ile devam eder.
En yüksek dağlar, Nevado Huascarán (6.768 m), Yerupajá (6.634 m), Coropuna (6.425 m), Ampato (6.310 m), Chachani (6.075 m) ve yanardağ Misti'dir (5.822 m).
Ülkenin kuzeyinde Andlar kar sınırına ulaşmaz ve bitki örtüsü çok zenginken (Páramo İklim Zonu), orta bölgelerde kendini çok dik, kısmen geniş vadiler ve sürekli kar ve buzullarla kaplı yüksek dağlar olarak gösterir. Peru'nun orta güneyinde (Başkent Lima'nın enleminden itibaren) tabiat kendisini 3.000 ve 4.000 metre aralığında tepelik olarak gösterir. 5000 m'den yüksek dikkat çekici karla kaplı masif dağ sayısı azdır.
Bu enlemden güneye doğru, kısmen aktif olan konik volkan Ubinas sahne alırken, beraberinde daha az dik olan dağ sıraları ve bunların arasında kalan tepelik yüksek plato görüntüsüne sahip And Dağları zincirleri, kuvvetli ölçüde yayılım gösterir. Ülkenin güneyinde (Arequipa, Puno, Moquegua ve Tacna Bölgeleri'nde) özellikle yüksek platonun belli ölçüde düz kısmı kendini gösterir. Burafa, tipik görüntüsünü Titikaka Gölü çevresinde alan, Altiplano adı verilen plato oluşur.
Ortalama yıllık ısı derecesi 3.300 m yükseklikte 11 °C'dir. Bazen, yağmur bakımından fakir bölgelerde Ekim'den Nisan'a kadar kuvvetli yağışlar beklenebilir. Bu bölgedeki büyük şehirler (kuzeyden güneye) Cajamarca, Huaraz, Cerro de Pasco, Huancayo, Ayacucho, Cusco, Puno ve Arequipa'dur.
Cusco yakınlarında efsanevi İnka şehir harabesi Machu Picchu bulunur.
Selva [değiştir]
Selva, Puerto MaldonadoAndlar'ın doğusunda Yağmur Ormanları bölgesi „Selva“ başlar. Ilıman iklimin hüküm sürdüğü tropik dağ ormanı mevcut olduğundan burada geçiş yumuşak olur.
Isı farklılıklarının az olduğu bölgelerde yıllık ortalama sıcaklık yaklaşık 26 °C olup, yıllık yağış miktarı 3.800 mm'ye ulaşır. Burada, Brezilya'ya doğru Amazon Havzası'ndan akan Amazonların diğer kaynak nehirleri doğar.
Peru, yağmur ormanları sık ve neredeyse balta girmemiştir. And Dağları'ndan çıkarak geniş kıvrımlarla Amazonlar'a akan nehirler, orman derinliklerinden geçen tek ulaşım damarlarıdır.
Bu bölgenin büyük ve turizm için önemli olan şehirleri Iquitos ve Puerto Maldonado'dur. Iquitos'a Lima'dan kara yolu ile ulaşmak mümkün olmayıp, ulaşım uçak ya da vapurlarla olur. Puerto Maldonado'ya uçak (1 ½ saat Lima; ½ saat Cuzco), vapur ya da kara vasıtasıyla ulaşılabilir. Bölgedeki diğer büyük şehirler (kuzeyden güneye) Tarapoto, Tingo María ve Pucallpa'dir.
Akarsular [değiştir]
Peru'nun önemli nehirleri Amazon Nehri ve onun kaynak nehirleri olan Río Apurímac, Río Urubamba, Río Ucayali ve Río Marañón ile Amazonlar'ın yan kolları olan Napo, Putumayo ve Huallaga'dur.
Peru'nun en büyük ve en önemli gölleri ise And Dağları arasındaki Titikaka Gölü ile Lago Junín'dir.
Flora ve fauna [değiştir]
Peru'nun florası çok değişken ve çok yüzlüdür. Kurak ve kumlu kıyı düzlüklerde sadece az miktar otlar ve çalılar büyür. Buna karşın yağmur ormanları bölgesinde büyük bir bitki bolluğu bulunur. Bu bitki örtüsünün başlıca temsilcileri kauçuk, tesbih ağaçları, vanilya bitkileridir. Yüksek dağlık kesimde doğa şartları sebebiyle az bitki çeşitliliği mevcuttur. Burada başlıca olarak, kaktüsler,mesquiteler gibi kurak bölge bitkileri (Xerophyt) vardır.
Peru'nun hayvan dünyası da aynı şekilde florası gibi çok çeşitlilik sunar. Sahil düzlüklerinde ve sahil önlerindeki adaların kıyılarında martılar, ötleğenler, akrepler, yüzgeçayaklılar ve penguenler yaşar. Peru'nun sahil sularında başlıca olarak sardalyalar, istakozlar, ve uskumrular bulunur. Doğuda bereketli bölgelerdeki hayvanlar örneğin armadillo, timsahlar, jaguarlar, pumalar ve flamingolardır. Peru'nun milli hayvanı And kaya horozu (Rupicola peruviana) Manu Miili Parkı'nda bulunur.
Yönetsel yapılanma ve şehirler [değiştir]
Peru, 26 bölüme (Departamentos), 195 eyalete (Provincias) ve 1.828 mıntıkaya (Distritos) ayrılmıştır. Ülkenin 2002 yılındaki bölgeselleşmesinden beri departamentolar, seçili organları olan özerk idari birimlerdir. Ülke çapında ilk bölgesel seçimler Kasım 2002 tarihinde gerçekleşmiştir. Ülkenin bölgelere (Regiones) ayrılması da planlanmış olmakla birlikte, 30 Ekim 2005 tarihindeki referandumda, 16 depertamentonun halkının % 78'i 5 bölgede (Norte, Nor Centro Oriente, Ica-Huancavelica-Ayacucho, Cusco-Apurímac ve Arequipa-Puno-Tacna) biraraya gelmeye karşı olduğunu beyan etmiştir.
Bölgeler:
1 - Amazonas
2 - Ancash
3 - Apurimac
4 - Arequipa
5 - Ayacucho
6 - Cajamarca
7 - Callao
8 - Cusco
9 - Huancavelica
10 - Huanuco
11 - Ica
12 - Junín
13 - La Libertad 14 - Lambayeque
15 - Lima
16 - Lima
17 - Loreto
18 - Madre de Dios
19 - Moquegua
20 - Pasco
21 - Piura
22 - Puno
23 - San Martin
24 - Tacna
25 - Tumbes
26 - Ucayali
Peru'nun büyük şehirleri şunlardır: Lima (7.363.069 nüf.), Trujillo (861.044), Arequipa (860.000), Callao (824.329), Chiclayo (634.600) ve Iquitos (400.000).
Ayrıca bakınız: Peru'daki şehirler listesi
Nüfus [değiştir]
Lima'da okul çocukları
Andlar'da geleneksel kıyafetleri içinde bir erkek.Peru, Bolivya ve Guatemala'nın yanında nüfus çoğunluğu kızılderili halkın olduğu üç ülkeden biridir. Nüfusun yüzde 45'i kızılderili kökenlidir. Bunlar ağırlıklı olarak Quechua (% 40) ve Aymará (% 5) konuşan halklara aittir. % 37 melez olan halkın, % 15 kadarı Avrupa kökenli, geri kalan % 3 ise kısmen Afrika kısmen ise Asya kökenlidir.
Kırsal kesimden kaçış ile oluşan ve nüfüsun yaklaşık üçte birinin yoğunlaştığı başkente olan, yüksek sayıdaki göç, beraberinde büyük sosyal problemler getirir. Yerli halkın hatırı sayılır bir kesmi Lima'da, yoksulluk sınırının altında ya da kıyısında yaşar. Etnik kültürlerin zıtlıkları ve sosyo-politik eşitsizlik sebebiyle, halkın yetersiz geçim ve temin şartları meydana gelir. Bunu, temel ihtiyaç maddelerinin ithalatı ve döviz harcamaları takip eder.
İkibuçuk milyon Perulu sürekli olarak göçmen vaziyette başta ABD, Avrupa ve Japonya olmak üzere yurtdışında yaşar.
Tarihçe [değiştir]
Peru bin yıllar boyunca Pre-İnka kültürüne sahip olan bir ülkedir. İlk göç eden yerleşimciler, M.Ö. 20.000 ile 10.000 yıllarına kadar bugünkü Peru'nun olduğu bölgeye gelmişlerdir. M.Ö. 4000 yıllarında tarla kurmaya ve hayvan yetiştirmeye başlarlar. Bugün halen daha ayırt edilebilen en eski kültür, M.Ö. 800 ile M.Ö. 300 yıllarına kadar var olmuş olan Chavín de Huántar'dır. Titikaka Gölü çevresinde M.Ö. 1. yüzyıldan itbaren M.S. 1000 yılına kadar Tiahuanaco kültürü oluşur. Sahilde, And nehirlerinin sulak alanlarında M.S. ilk binyılda Lambayeque Bölgesi civarında Mochica gibi farklı kültürler oluşur. İnka Krallığı'ndan önce, gelişmiş şehir kültürü olan Chimú'nun başkenti Chanchan'dı
İnka Krallığı 1200 civarında oluşur ve 1532'ye kadar bugünkü Kolombiya, Ekvador, Peru, Bolivya, Arjantin ve Şili'nin büyük kısmına genişler. Peru'nun yüksek platosunda bulunan Cusco şehri İnka Krallığı'nın başkentidir.
İspanyollar 1532'den itibaren bu ülkeyi fethederler ve İspanya Krallığı adına Peru Valiliği'ni kurarlarlar ki bu valilik, zirvesine ulaştığında bugünkü Panama'dan, kıtanın en güney noktasına kadar ulaşmıştır.
1821'de ülke José de San Martín ve Simón Bolívar tarafından kurtarılır ve bağımsızlığını kazanır. Bununla birlikte isyanlar ve iç savaşlar modern bir devletin gelişmesine engel olurlar.
Bugünkü Peru milli arması 25 Şubat 1825'de milli kongrenin kanunuyla kabul edilir. Çizimi parlamenter José Gregorio aittir.
1879'da Tarapaca civarında Şili ve Peru arasındaki deniz muharebesi1879 yılında Güherçile Savaşı patlak verir. Şili ve Bolivya bağımsızlıklarını ilan ettikleri zamandan beri Antofagasta üzerinde tartışma halindedirler. Peru tartışmalı bölgede çok sayıda guano ve maden şirketine sahiptir. Bolivya Peru'ya birlik olma halinde Antofagasta'da ekonomik ayrıcalıklar teklif eder. Ayrıca Peru, İspanyol valiliğinin kolonyal zamanında devraldığı politik ve ekonomik öncelikli pozisyonunun, Güney Pasifik'te Şili tarafından tehlikede olduğunu görmektedir.
1874'de Şili'ye karşı Bolivya ile beraber gizli bir pakt kurulur. Bu pakt yine de Şili'nin zaferine engel olamaz. Bolivya kaybedilen çok sayıdaki muhaarebeden sonra 1880 yılında savaştan çekilir ve Antofagasta Bölgesi üzerindeki hak iddiasından tamamen vazgeçer. Şili bu arada kuzeye doğru ilerleyerek Peru bölgesi Tarapacá'a girmiş ve Peru'ya ateşkes ve barış antlaşması teklif etmiştir. Peru yine de Tarapacá'yı Şili'ye bırakmayı reddeder. Şili takip eden yıllarda yeni bir savaş başlatarak, 1881'de Peru ordularını tahrip ettikten sonra Başkent Lima'ya girer. Resmi hükümet lağvedilerek, Şilili General Patricio Lynch ülke valisi olarak tayin edilir. Bununla birlikte, Miguel Iglesias ve Andres Caceres gibi bazı Perulu generaller kurtularak; Doğu ve Kuzey Sierra'da, başarısı şüpheli organize bir gerilla savaşı yürütmeye çalışırlar. Caceres son bir kurtuluş mücadelesinde bulunmak için Temmuz 1883'de 1500 kişilik konvansiyonel bir bölük kurmayı başarır. Kuşkusuz Şilili Albay Alejandro Gorostiaga Huamachuco Muharebesi'de son umutları yıkar. Saveş kesin olarak kaybedilmiştir. Ekim 1883'de Ancon Antlaşması ile savaşa son verilerek Tarapaca ve Tacna Şili'ye bırakılır ve Şili Ordusu Peru'dan çekilir.
1968'de Juan Velasco Alvarado altındaki bir askeri cunta kansız bir darbe ile hükümeti devralarak, toprak ve ekonomik reformlarla sosyal bir sistem getirmeğe çalışır. General Velasco 1975'de General Francisco Morales Bermúdez tarafından düşürülürülerek, yeniden müteşebbis yanlısı bir yön izlenir. 1980'de, 1968 yılında düşürülen Fernando Belaúnde Terry seçilmiş başkan olarak yönetimi devralır ve yeniden iktidara gelir.Terry, devletleştirlen şirketleri tekrar özel teşebbüse devreder.
1980li yıllarda sol yanlısı gerilla örgütü Aydınlık Yol („Sendero Luminoso“) hükümete karşı silahlı bir savaş başlatır. Her iki taraf da, sivil halka karşı kendi taraflarına disipline etmek için, acımasız bir harekat yürütür. Aydınlık Yol'un faaliyetleri 1990lı yıllara kadar devam eder. Ülkenin diğer sol gerilla hareketi Movimiento Revolucionario Túpac Amaru sivil halka karşı şiddeti reddeder.
Siyaset [değiştir]
Hükümet, temsili özellik taşıyan, merkezi olmayan ve kuvvetler ayrılığı prensibine göre yapılanmıştır. Devletin öncelikli ilgi alanı ülke güvenliğinin savunulması, halkın güvenlik tehditinin korunması ve genel refahın tesis edilmesidir. Bununla birlikte dış iktisadi başarılara rağmen, politik, sosyal ve ekonomik problemler mevcuttur.
Politik reformlar henüz tam olarak sağlam değildir [değiştir]
Peru 1980'den beri Başkanlık Cumhuriyeti olarak tanımlanmasına rağmen demokratikleşme süreci şu ana kadar çok az sağlam bir yapıya oturur. Bu yüzden uluslararası insan hakları yardım kuruluşları, 2000 yılındaki seçim kampanyasında hatırı sayılır ölçüde düzensizlikler tespit etmiştir. Seçim kampanyalarında vergi gelirleri kullanılmış ve de askerler seçim yerlerinde yalnızca tarafsız gözlemci olarak bulunmamışlardır. Bundan başka, gayret edilen ülkenin merkezkaç- bölgesel yönetim anlayışı, şu ana kadar filizlenmekten öteye gidememiştir. Ayrıca devlet gelirleri halen başkent Lima'ya akmakta ve buradaki devlet organizasyonları vasıtasıyla tek tek komünlere pay edilmektedir. Gayret edilen yerelleşme ile devlet, merkezi yönetimin terk edilmesinin ve yerel bağımsızlığın, ülkenin ekonomik gelişiminde pozitif etkisi olacağı vaadinde bulunur.
Başkanın görevleri [değiştir]
1993 Anayasası'na göre, her beş yılda bir halk tarafından bir devlet başkanı seçilir ve başkanın bir daha seçilme hakkı yoktur. Temmuz 2006 tarihine kadar devlet başkanı Perú Posible partisinden Alejandro Toledo olmuş, kendisinden sonra bu makama Alan García seçilmiştir. García ülkenin halen güncel başkanıdır. Başkanın geniş görev alanında, devletin içeride ve dışarıda temsil edilmesi, genel hükümet politikasının yürütülmesi, başkanlık ve kongre seçiminin çağrısının yapılması ve kanun ile anayasanın gözetilmesi vardır.
Ülkedeki güç grupları [değiştir]
Platoların büyük toprak sahipleri ve sahilin asker sahibi Peru elitleri, yüzyıllar boyunca ülkeyi oligarşik şekilde yönetmiştir. 1969 yılındaki General Juan Velasco Alvarado'nun toprak reformu ile bu kişilerin güç kaynakları ellerinden alınır. Daha sonraki yıllarda oluşan yeni güç grupları, endüstri ve finans faaliyetlerinde yoğunlaşmışlardır. Büyük kısmı Avrupa kökenli olan bu gruplar devletin korumacılığıyla yaşamışlardır. Alberto Fujimori'nin politika sahnesine çıkması ve ülke topraklarında neoliberal ekonomik politikayı yerleştirmesi, güç bloklarını yeni yapılanmaya götürmüştür. Bazı gruplar ağırlıklarını kaybederken sahneye yeni yarışmacı ruha sahip gruplar çıkmıştır. Günümüzde ekonomi ve politika üzerinde güçlü bir etki oynayan on ekonomik grup mevcuttur.
Alt yapı [değiştir]
Ülke için en önemli ulaşım yolları Panamerikan Karayolu ve Kuzey Amerika'ya, Doğu Asya'ya ve Avrupa'ya olan deniz yollarıdır. Peru 3.462 km'lik demiryolu hattına sahip olup, ülkede 72.900 km uzunluğunda karayolu ve 254 havalanı mevcuttur. Andlar'ın olağanüstü büyük ölçüde yükseklik farklılıkları, en başta batı-doğu ekseni boyunca, büyük altyapı sorunları doğurur. Bu durumun kendisini gösterdiği en belirgin alan, düşük orandaki, kaplanmış otomobil yollarıdır. 9.331 km'lik bu pay, toplam yolların sadece % 13'ünü oluşturur. Bu durum, çok az yerleşim olan Selva Bölgesi'nin ikincil ve önemsiz karekterini daha da kuvvetlendirir. Bu bölgede yaşayan kırsal halk, sahil kesiminin ekonomik hareketliliğinden bir kâr elde edemez.
Ekonomi [değiştir]
Pazar ekonomisi [değiştir]
Peru'da son yıllarda giderek artan, kısıtlamaların kalktığı ve özelleştirmelerin olduğu bir pazar ekonomisi vardır. Bu durum, başta Kuzey Amerika holdinglerinin ve Avrupa firmalarının pazara egemen olması sonucunu doğurmuştur. Kısmen pazarda monopol tarzda yapılanma vardır. Bu konuda, ispanyol firmalarının telekomünikasyon alanındaki egemen konumları örnek olarak verilebilir.
12 Nisan 2006 tarihinde Peru Amerika ile serbest ticaret sözleşmesi imzalar.
Ülke, başta altın ve bakır olmak üzere zengin yeraltı kaynaklarına sahiptir. Bu madenler uluslararası şirketler tarafından işlenerek ihraç edilir. İlaveten balıkçılık ve tarım önemli bir rol oynar. Şeker kamışının yanında çok miktarda kahve ihraç edilir. Bu ürünler başlıca olarak batıda, sadece suni sulama ile tarımın yapıldığı, yerleşim olan bölgelerde yetiştirilir. Buna karşın Selva'nın büyük bölgeleri tarımsal olarak pek fazla kullanılmaz. Burada daha çok servet ekonomisi yürütülür.
Endüstri, başta Lima olmak üzere sahilde yoğunlaşmıştır. Geri kalan bölgeler yeraltı kaynakları dışında ikincil konumdadır.
Başta ülkenin doğusundaki Yağmur Ormanları olmak üzere, çok miktarda el değmemiş bir tabiat olduğundan, ekolojik turizm çok şey sunar. Andlar, Huaraz, Cusco ve Machu Picchu'da gezi imkânı sunar ki Machu Picchu Güney Amerika'nın en sevilen arkeolojik yerlerinden biridir. Aynı şekilde Titikaka Gölü'de turistler için bir zirve noktasıdır.
Ülke yoğun bir karayolu ağı ile iyi bir şekilde örülmüş olsa da, en önemli trafik rotalarının kör noktalarında kalan yolların çoğu asfalt değildir. Dağların konumları ve uzun mesafeler seyahatleri güçleştiren faktörlerdir.
İllegal ekonomi [değiştir]
Peru'da kayıtdışı ekonomi göze çarpar. illegal ekonominin en önemli öğesi koka ağacıdır. Bu bitkinin yaprakları başta yerli halka zevk ve tamamlayıcı besin olarak hizmet eder. Zira bu bitkinin çiğnenmesi açlık, yorgunluk, soğuk ve yükseklik hastalığı duygularını bastırır.
Bu bitkinin ekim alanı yaklaşık 121.000 hek. tutar. Uyuşturucu ile mücadele ulusal makamı DEVIDA'nın (Comisión Nacional para el Desarrollo y Vida sin Drogas) verilerine göre, Peru'da 2004 yılında 110.000 ton koka yaprağı hasat edilmiştir. Bununla Peru, dünya çapında koka hasatında % 30 pay alır (2005) ve % 54 paya sahip Kolombiya'nın arkasında, % 16'lık payı olan Bolivya'nın önünde, 2. sırada yer alır. Koka ekiminin yaklaşık % 85'i illegal üretimde kullanılır. İllegal ihracattan elde edilen gelir, legal olanı fazlası ile geçer.
Kültür [değiştir]
Kültürel yaşam bihassa az sayıda büyük şehirde yoğunlaşmış olup, bunların başında başkent Lima gelir. Bugün kültürel yapının geniş alanında, İspanyol işgalcilerin getirmiş olduğu kültürün ve onların temsil ettiği dinin izleri vardır.
Nazca Çizgileri
Uros, Titikaka
Bir şaman
Ayacucho'da bir çiçek satıcısı kadın, buradaki Quechua halkın tipik kıyafeti ile görülüyor
Din [değiştir]
Pre-Kolombiyan zamanından kalma bir çok dini gelenek Peru'da hala canlı olup, bu gelenekler başta kırsal bölgelerde olmak üzere yaşatılır. Alçak kesimde yaşayanların büyük bölümünün kökeni doğa dinlerinden gelir. Gaz ve petrol firmalarının varlıkları dolayısıyla giderek artan medeniyet, bu insanları kaçınılmaz olarak eski dinleri ve medeniyetlerinin bereketi arasında ikilemde bırakır.
Peru halkının yaklaşık % 90 ile % 95 kadarı katoliktir. Bu, İspanyol işgacilerin misyoner çalışmalarının (kısmen zorlama ile) ve bağımsızlıktan sonra yine Peru'nun ABD'nin Almanya'nın misyoner gruplarının, yürüttüğü çalışmaların sonucudur. Katolik hristiyan gelenekler, hristiyanlık öncesi devrin eski gelenekleri ile karışmıştır (Syncretizm). Bu durum özellikle dini bayramlarda kendini gösterir.
Bir çok Latin Amerika ülkesinde olduğu gibi Peru'da da son birkaç yıldır, evangelik ve karizmatik kiliseler ve Yedinci-Gün Adventistleri, Assemblies of God, Yehova'nın Şahitleri ve Mormonlar gibi inanç cemaatleri yaşamaktadır. Bunlar finansal olarak kısmen ABD tarafından desteklenirler. Aktif olarak çalışan bu cemaatler bazen agresif olarak üye kazanma kampanyası yürütürler.
Sanat [değiştir]
Edebiyat [değiştir]
Ozan César Vallejo (1892–1938)Tahminen Peru edebiyatının en eski eseri Ollantay 'dır. Bu eser bir drama olup, İnkalardan gelmiş ve Quechua Dili'nde yazılmıştır.
Ricardo Palma 19. yüzyılda, kurgu ve hikâyelerin canlandırıldığı bir edebiyat çeşitlemesi olan Tradicionesi ortaya koymuştur. Clorinda Matto de Turner'ın romanlarında en başta İnka külütürünün izleri görülür. Şair César Vallejo 20. yüzyılda alışılmışın dışında eserler yazmıştır. Vallejo'nun özellikle ilk olarak 1922 yılında yayınlanan Trilce adlı eseri ünlüdür. 20. yüzyılın diğer önemli Perulu yazarları José María Arguedas, Julio Ramón Ribeyro, Manuel Scorza, Sergio Bambaren, Alfredo Bryce Echenique ve Mario Vargas Llosa'dır.
Müzik [değiştir]
Müzik Peru kültürünün öenmli bir parçasıdır. Quena (And flütü olarak da adlandırılır)), Panflüt (Zampoña veya Sicu), Cajón ve klasik gitar çok yaygındır.
Peru'nun en ünlü parçası El Condor Pasa bir Daniel Alomía Robles bestesi olup (1913), aralarında Simon and Garfunkel'ınkinin de bulunduğu çok sayıda cover versiyonları sayesinde dünya çapında sevilmiştir. Peru'nun kuzey sahilinde Marinera dansı popülerdir. Geleneksel müzik türlerinin yanında rock müziği de 50'li yıllardan beri çok popülerdir. Líbido, Peru Pop/Rockband'ı için bir örnek teşkil eder. Şu an en sevilen Peru Metal/Grunge/Punk/Rock grupları Ni Voz Ni Voto, Por Hablar, Leuzemia ve La Sarita'dır.
En ünlü müzisyenler ve şarkıcılar örnek olarak Juan Diego Florez, Yma Sumac, Susanna Baca, Chabuca Granda, Lucha Reyes, Cantos del Pueblo, Raúl García Zarate, Sonia Morales, Eva Ayllón ve Zambo Cavero'dur.
Film [değiştir]
20'li ve 30'lu yıllarda Ricardo Villarán gibi yönetmenler tarafından birkaç sesiz ve siyah-beyaz film yaratılmış, ama bu filmler sınır ötesinde genelde seyirci bulamamıştır. 20. yüzyılın geri kalanında Peru filmleri çok az dikkat çeker.
Francisco José Lombardi, Peru'nun en önemli modern film yönetmeni olarak kabul edilir. 1991'de drama filmi Lima üzerinde gökyüzü ile Goya ödülünü kazanır. Onun edebi filmi No se lo digas a nadie, uluslararası film festivallerinde başarılı olur.
Werner Herzog'un filmleri Fitzcarraldo ve Aguirre, der Zorn Gottes, Peru'da çekilmiştir.
Damak tadı ve mutfak [değiştir]
PiscoPeru mutfağı tam anlamıyla çok yönlü olarak kabul edilir. Sahil, plato ve yağmur ormanları arasındaki coğrafi farklılıklar ve buna bağlı Peru'nun Pre-Kolombiyan sakinlerinin beslenme gelenekleri, İspanyol istilacıların kısmen Araplar'dan etkileniş mutfaklarıyla birleşir. 19. yüzyılın ortalarında Çinli göçmenler dolayısıyla, özel bir Çin-Peru mutfağı oluşur (Chifa). Siyah kölelerden Afrika elementleri de Peru mutfağına getirilir.
Tipik yemekleri şunlardır.
Ceviche (taze çiğ balık veya deniz ürünlerinden bir yemek. Ender olarak etten yapılarak, limon suyu ve ekşi soğan ile marine edilerek servis yapılır.)
Anticucho (şişte ızgara sığır kalbi)
Arroz con Pollo (tavuklu pilav) ve Arroz con Pato (ördekli pilav)
Ají de gallina (hafif acılı, kremli Chili-soslu tavuk eti)
Rocoto Relleno (sığır eti ile doldurulumuş paprika biberi)
Estofado ( et, patates, mısır ve havuç ile yapılan acı peynir-paprika soslu güveç.)
Papa a la huancaina (acılı peynir soslu patates dilimleri)
Carapulcra (kurutulmuş patates ve etten güveç)
Albondigas (et topları)
Pachamanca (Quechua „güveç“, toprak güveçte hazırlanmış et ve sebze)
Chicharrón de Chancho (kalın yağ derisi olan kavrulmuş domuz eti)
Lomo Saltado (soğan ve paprika ile kızartılmış sığır dilimleri )
Chupe de Camarones (karides, patates ve sebzeli çorba)
Sopa a la Criolla (ülkeye özgü et parçalı makarna çorbası)
Tacacho (domuz yağı ve haşlanmış muzdan yapılmış köfte)
Choclo con queso (haşlanmış, peynirli mısır koçanı)
Cuy Chactado (kızartılmış hintdomuzu)
Peru'nun en ünlü alkollü içkisi Pisco bir brendi olup, Pisco Sour ve Perú Libre gibi kokteyllerin ana malzemesidir. Peru'da diğer sevilen içkiler Chicha, Chicha Morada ve Inca Kola'dır.
Tatil günleri [değiştir]
Lokal hasat bayramlarının yanında aşağıdaki tatil günleri mevcuttur.
1 Ocak: Yılbaşı
Şubat/Mart Karnaval (her Pazar)
Mart/Nisan: Paskalya
1 Mayıs Dia de los Trabajadores (İşçi Bayramı)
Mayıs/Haziran Dia del Corpus (Katolik yortusu)
14 Haziran Dia de los Campesinos (Çiftçi Bayramı)
29 Haziran: Aziz Peter ve Paul (El Día de San Pedro y San Pablo)
28 Temmuz: Bağımsızlık Günü
29 Temmuz: Milli Bayram
15 Ağustos Virgen de la Asunción (Mariä Miracı)
30 Ağustos: Santa Rosa de Lima
8 Ekim: Donanma Günü
9 Ekim Dia de la Dignidad Nacional (Milli Onur Günü)
1/2 Kasım: Tüm Azizler Bayramı
8 Aralık: Virgen de la Concepción
25 Aralık: Noel
31 Aralık Noche de San Silvestre (Aziz Silvester)
Literatur [değiştir]
Winter, Johannes und Scharmanski, André (2005): Sind die Andenstaaten unregierbar? Ursachen der politischen Krise in Bolivien, Ecuador und Peru. In: Zeitschrift Entwicklungspolitik 14/2005, S. 30–34. vgl. http://www.weltpolitik.net/Regionen/Nord- und Lateinamerika/Gesamtregion/
Gerhard Stapelfeldt: Peru – im Namen der Freiheit ins Elend, Fischer: Frankfurt am Main 1984
The Peru Reader: History, Culture, Politics, Duke University Press, 2. Auflage 2005, ISBN 0-8223-3649-9
Kaynak [değiştir]
Almanca Vikipedi'deki 8 Şubat 2007 tarihli Peru maddesi
Resim galerisi [değiştir]
Geleneksel giysileriye küçük bir Peru kızı
İnka tüniği
Cusco'daki mükemmel taş işçiliği
Güneş Kapısı
Nazca Çizgileri'nden trident biçimli olanı
