Salvo
Kayıtlı Üye
KARIŞIM
Yapısında özellikle elyaf ve filamentler bakımından birbirine benzemeyen bileşenler bulunan ipliklere karışım veya kombine iplik denir. İki veya daha fazla elyafı bir araya getirerek karışım elyaf elde edilir.
Karışım, iplik üretimi ve yüzey oluşumundan bu yana yapılagelmektedir. Karışım ile iyileştirilen kalite ve düşürülen maliyet yanında başka yararlar da kazanılır. Eski iplikçiler "iplikçinin sanatı karışımda gizlidir" diyerek karışımın önemini güzel bir şekilde vurgulamışlardır. Günümüzde lif karışımı bilim ve sanatın bileşimi olarak düşünülmektedir.
Sentetik liflerde daha lif üretimi sırasında karışımı gerçekleştirmek mümkündür. Bu durumda kompleks lifler; çift oluşumlu (bikonstituted) lifler ve çift bileşenli (bikomponent) lifler şeklinde tanımlanırlar.
KARIŞIMIN AMACI
İplik fabrikalarında kullanılan hammaddeler özellikleri bakımından homojen bir nitelik taşımazlar. Hammaddelerin incelikleri, uzunlukları, mukavemetleri, elastikiyetleri, rengi gibi temel lif özellikleri farklı; aynı partilerde kendi arasında veya farklı partiler arasında önemli değişiklikler gösterebilirler. Bu duru doğal lifler için farklı yetişme koşullarından kaynaklanmaktadır. Örneğin; kısa/uzun, kaliteli/düşük kaliteli, mukavim/zayıf, temiz/kirli pamuk lifleri bulunabilir. Sentetik liflerde; lifler içindeki farklılıklar ise üretim koşullarından kaynaklanabilir. Kimyasal lifler temelde endüstriyel olarak kontrollü bir dizi işlem sürecinden geçtikten sonra elde edilmelerine rağmen; üretim partileri arasında az çok farklılıklar bulunabilmektedir. İncelik ve uzunluk bakımından oldukça düzgün olmalarına rağmen; sentetik liflerde kıvrım farklılıkları, ton farklılıkları ve fiziksel özelliklerinde çok az da olsa sapmalar olmaktadır. Bu sapmaları dengeleyebilmek amacıyla karışım işlemi gereklidir.
Lif karışımları çeşitli amaçlarla yapılır.Örneğin:
-Karışım ile olası olduğunca düzgün dağılımlı bir hammadde elde edilir. Mevsim, klima ve bakım koşullarından ötürü hammadde üzerindeki olası değişiklikleri ve teknik olarak üretim hatalarından kaynaklanan sapmaları homojenize ederek, her noktası aynı özelliği gösteren bir ürün elde edilir. İplik içinde komponentlerin homojen dağılması iplikte düzgün çalışmayı güvence altına almakta, aynı zamanda mukavemet yönünden komponentlerden optimal şekilde yararlanılması sağlanmaktadır. Elyaf kesitinde sağlanacak homojenlik ipliğin daha düzgün, kumaşlarda daha iyi bir strüktür yapısını garantileyecektir.
-Farklı kaynaklardan gelen hammaddelerin iplik içinde homojen dağılımı sonucu üretilen ürünün kalitesi yükseltilir.
-Karışım komponentlerin iyi özelliklerinden yararlanılır. (Örneğin; polyester/pamuk karışımında polyesterin sağlamlık ve kolay bakım özelliklerinden yararlanılır.) Uygun lif inceliği ve uzunluğu seçilerek tuşe, parlaklık, renk vs.ye etki edebilir.
-Pahalı olan doğal liflerin bir kısmı yerine oldukça uzun olan yapay lifler kullanılabilir. (Örneğin; yün/viskon)
-Kullanım yerine ve amacına uygun olarak düzgün satıhlı, parlak-mat lifler veya lif karışımları kullanılır.
-Farklı özelliklerdeki lif çeşitleri veya tipleri kullanılmakla modaya uygun efektler kazanılır.
-İpliklerde fizyolojik özellikleri daha iyi hale getirmek amacıyla karışım yapılır. Örneğin; ısı izolasyonu, tutum özellikleri, nem çekme özellikleri gibi.
-İplikte, iplikten elde edilen kumaşta ve son mamulde bakım özelliklerinin düzeltilmesi amacıyla karışım yapılır. Tekstil mamullerinde yıkama, kurutma, ütüleme gibi özellikler iyileştirilir.
Yapay lifler henüz yokken doğal liflerle, istenilen özelliklere göre düşünülen kombinasyonlarla optimal bir konum saptanmış ve çalışılmıştır. Örneğin; %50 koyun yünü ile karaca, geyik lifi karıştırılarak sadece kullanım değeri yükseltilmekle kalınmayıp; av ile kazanılan bu lifler de değerlendirilmiştir.
Yapay liflerdeki gelişmeler ışığında karışım tekstillerine yeni özellikler kazandırmak olası olmuştur. Karışımda yapay lif kullanımının yararları maliyeti düşürmenin yanısıra daha düşük yüzey ağırlığı, daha kolay bakım (yıka-giy) imkanı, belirli artikel grupları için çok kolay dikim imkanıdır. Yüksek hacimli liflerin (Örneğin; HB-polyester, HB-orlon) üretime girmesiyle birlikte örme sektöründe HB-artikellerin üertimi başlamıştır. Ayrıca dokumada da hacimli, yumuşak, tüylü üst yüzey kazanılmıştır.
Ürün için fiat etiketi önemli olduğundan pahalı olan doğal liflerin bir kısmı yerine ucuz yapay liflerin kullanımı düşünülmekteydi. Ancak genelde kullanım değeri ağrı basmaktadır. Doğal liflerle yapay liflerin karışımı daha çok, kullanım değerini yükseltmek amacıyla yapılmaktadır. Kullanım rahatlığı ve hijyen açısından karışımın özel bir yeri vardır.
Üretim işlemleri boyunca hammaddenin makinadaki davranışını iyileştirmede bazı avantajlar getirilebilir. Örneğin, kısa stapelli bir materyalin işlenmesinde bir miktar uzun lif karıştırıldığında bu lifler taşıyıcı lif görevi yaparak randıman ve kalitenin yükseltilmesinde önemli katkılarda bulunabilir.
Lif karışımlarını kullanmanın bir diğer nedeni de modadır. Üçlü veya daha çoklu karışımlarla çalışılarak özel efekt iplikleri yapılır. Karışım komponentleri farklı incelik ve renklerde seçilerek bu etki arttırılabilir.
OPTİMAL KARIŞIM
Karışımdan amaç liflerin avantajlı özelliklerini bir araya getirmek, bir diğeri ile birleştirmek ve bir diğerinin istenmeyen özelliklerini kapatmak veya azaltmak olduğuna göre "optimal karışım" ortaya çıkmaktadır.
Değişik karışım oranlarındaa üretilen aynı tip ürünün özellikleri de değişiklik arzeder. Optimal karışımın hangi lifler arasında ve hangi oranlarda olduğunu saaptayabilmek için her şeyden önce üründen beklenen özelliklerin bilinmesi gerekir. Bilinenden yola çıkılarak uygun lif seçimi yapılır. Hangi lifin hangi liflerle ve ne kadar oranla karıştırılması gerektiği hesaplanır. Tüm bunlar yapıldıktan sonra üretimin teknolojik açıdan yapılabilirliği araştırılır.
Çeşitli lif karışımlarından üretilmiş bir iplikte, bu ipliği meydana getiren lif bileşenlerinin, ipliğin içinde düzgün bir dağılım göstermesi istenir. Öngörülen lif bileşenlerinin, ipliğin her bölümünde aynı dağılımı gösterebilmesi için lif komponentlerinin çok iyi bir şekilde karışmış olması gerekir.
Karışımı oluşturan lif komponentlerinin fiziksel özellikleri (incelik, uzunluk, özgül ağırlı vs ) ne kadar farklıysa bu komponentlerden düzgün daağılımlı karışım elde etmek o kadar zor olur. Ancak özel amaçlı efekt karışımlarında farklı özellikteki komponentler bilinçli olarak karıştırılmaktadır.
Bitmiş ürün için en iyi kaliteyi rasyonel bir şekilde elde edebilmek amacıyla göz önünde bulundurulması gereken başlıca lif özellikler şunlardır:
-Elastikiyet,
-Kıvrımlılık,
-Kopma mukavemeti,
-Düzgünsüzlük,
-Dış yüzey yapısı,
-Nem alma durumu vs.
Belirtilen nedenler dolayısıyla değerli liflerden uygun fiyatta (ekonomik) üretim yapmak olanaksızdır.Ancak fiyatı dengeleyebilmek için değerli liflerle daha az değerli lifleri karıştırmak suretiyle optimal karışım elde edilir. Bunun için de ön hesaplama ve karışım kontrolleri gereklidir.
Optimal karışımda bir ürünün karışım optimizasyonunda etken olan faktörler saptanır ve bunların kötü-yeterli-iyi şeklinde değişik karışım oranlarında tanımlar yapılarak üründe aranan etken faktörleri kapsayan bölge saptanır ve asıl üretime geçilir.
KARIŞIM İÇİN GEREKLİ OLAN LİF ÖZELLİKLERİ
LİF SEÇİM KRİTERLERİ
Karışım ipliği bünyesinde liflerin yerleşim düzeninin bitmiş yüzey (mamul) karakterine büyük etkisi vardır. Merkezine yakın yerleşen liflerin subjektif etkisi bulunurken, dış yüzeye hakim görünüm ve tuşe gibi özellikleri ön plana geçer. Yapılan çalışmalar göstermiştir ki, karışım ipliğine kısa veya kaba lifler ipliğin dış yüzeyinde, uzun veya ince lifler merkezde, iplik çekirdeğinde yer alırlar.
Karışımda kullanılar liflerin iplik bünyesinde alacağı yer aslında lif komponentlerinin karışım biçimi ve eğirme yöntemine bağlıdır.
Karışımlarda lif seçimindeki iki önemli kriter ekonomiklik ve kalitedir. Lif özelliklerinin yanısıra üretilen ipliğin özellikleri de karışımda etken olan faktördür. Özellikle tuşe, hacim, görünüm ve mukavemet kullanılan iplik üretim sistemi ile yakından ilgilidir.
Bir karışım ipliğinin oluşumunda en öenmli eğirme kuralları beklirtilirse:
Elyaf inceliği: Elyaf inceliği ipliğin eğrilebilirlik sınırını belirlemektedir. İşe yarar bir iplik elde edebilmek için iplik kesitinde bulunan minimum lif sayısı söz konusudur. Bu durum özellikle rotor iplikçiliğinde büyük önem taşımaktadır. Eğirme sınırını yukarıya çekebilmek için sentetik kökenli daha ince mikronerli veya mikrofiber kullanmak gerekmektedir.
Değişik incelikte elyafın karıştırılmasında aynı değişik renklerde elyaf partileri karıştırıyormuş gibi, karışımın olabildiğince homojen olmasına dikkat etmek gerekir. Eğer bu yapılmayacak olursa veya komponentlerden birisi çok düşük ise komponentler karışma yerine ayrışacak, bu durum sadece hata ve düzgünsüzlüklere yol açmayacak, aynı zamanda iplikten beklenen spesifikasyonların tersine sonuçlar vermesine neden olacaktır.
Elyaf karışımlarıyla ilgili diğer bir kriter ise mukavemet/elastikiyet eğrisi ilişkisidir.
Bazı sentetik elyaf çeşitlerinin mukavemet değerleri: Polyester......................................55 cN/tex
PAC (Akrilik)..............................30-35 cN/tex
Viskon..........................................25 -30 cN/tex
Polinozik......................................40 cN/tex
PA (Poliamid)..............................55 cN/tex
İPLİKÇİLİKTE YAYGIN OLAN LİF KARIŞIMLARI
İkili Lif Karışımları
-Polyesterli Karışımlar
PES/Pamuk
PES/Yün
PES/Keten
-Akrilik Karışımları
Akrilik/Yün
Akrilik/Viskon
Akrilik/Keten
-Nylon (poliamid) Karışımları
-Viskon Karışımları
Viskon/Pamuk
Viskon/Yün
Viskon/Poliamid
Üçlü Lif Karışımları
-Pamuklu Sistemlerde Üçlü Karışımlar
PES/Pamuk/Keten
PES/Pamuk/İpek
PES/Akrilik/Viskon (%50/30/20)
PES/Pamuk/Diğerleri (%55/25/20)
PES/Viskon/Diğerleri (%85/10/5)
-Kamgarn Sisteminde Üçlü Karışımlar
PES/Yün/Keten
PES/Keten/İpek
PES/Yün/Diğerleri (%50/30/20)
PES/Yün/Angora (%55/25/20)
PES/Yün/Akrilik (%50/30/15)
-Strayhgarn Sisteminde Üçlü Karışımlar
Yün/Viskon/Poliamid
Diğer Karışımlar
-Karışımda Kullanılan Diğer Lifler
Tiftik İpek
Angora Kaşmir
Deve Tüyü Keçi Kılı
Lama Kılları Alpaka
-Karışımda Kullanılan Mineral ve Anorganik Lifler
Asbestli Karışımlar
Metal Lifli Karışımlar
-Döküntüler
Yoluk Yün Karışımları
İplik Dolgu Materyali
Kemp Lifi
-Mikrolifler
-Teknik Lif Karışımları
KARIŞIMDA YAYGIN OLARAK KULLANILAN LİFLER
Karışımı oluşturan her bir lif komponentinin gerek üretim teknolojisi, gerekse çeşitli lif özellikleri bakımından üretilecek iplik veya tekstil yüzeyine belirli etkisi olmaktadır. Bunun için lif özelliklerini bilmek, eğer optimum bir şekilde çalışılırsa elde edilecek mamulun özelliklerini de bilmektir.
Karışım ipliği üretiminde çok sık kullanılan lifler pamuk, keten, viskon, yün, poliakhitril, poliamid, polyester ve kısmen ipektir. Polivinilalkol, polipropilen ve polietilen gibi lifler erime noktaları-buruşma tutumları özelliklerinde davranışları nedeniyle çok sık kullanılmamaktadır. Bu lifler içinde polipropilen elyafın özel bir yeri vardır.
Polipropilen lifleri, ucuzluğu, pahalı yatırımlar gerektirmemesi ve önemli lif özellikleri nedeniyle önemi giderek artan bir elyaftır.
Pamuk
Pamuk elyafı dünya üretiminde %48lik bir paya sahiptir. 1960-1990 yılları arasında dünya elyaf üretiminde pamuğun payı %70lerden %45lere kadar düşmüştür. Bu düşüşün nedeni sentetik elyaf üretimine bağlanmaktadır. Her ne kadar pamuk üretimi önemli bir düşüş gösterse de liderliğini korumaktadır.Dünyadaki en önemli pamuk lifi üreticileri; Çin, USA, SSCB, Hindistan, Pakistan, Brezilya, Türkiye, Mısır, Avusturalya ve Meksika'dır. En önemli ihracat yapan ülkeler ise; USA, Pakistan, SSCB, Çin, Avusturalya, Sudan, Paraguay, Brezilya, Mısır ve Meksika'dır.
Pamuk elyafı için en önemli kriterler temizlik derecesi, renk ve ştapel uzunluğudur. Temizlik derecesi değerlendirmesi
-Good middlig
-Strict middling
-Middling
-Strict low middling
-Low middling
-Strict good middling
-Good ordinary
şeklinde yapılır.
Pamuğun doğal rengi sınıflandırma için çok önemli bir kriterdir. Çünkü pamuğun rengi bize olgunluğu, hastalık durumunu ve hava koşullarına karşı davranışı hakkında bilgi verir. Pamuk lifi üretildiği ülkeye göre beyaz, krem, hafif sarımsı veya kahverengimsi olabilir. En iyi renk sınıfı beyaz olandır. Pamuk lifinin en önemli özelliği elyaf uzunluğu (ştapel) dur. Genel olarak 10-60 mm arasındaki ştapelde pamuk elyafı üretilmektedir. Fakat tekstil sektöründe kullanılan tipleri 25-30 mm elyaf uzunluğuna sahip liflerdir. Pamuk elyafının inceliği hakkındaki bilgi ise mikroner değeri ile belirlenir. Pamuk elyafının özgül ağırlığı 1,53-1,55 g/cm3 arasında değişmektedir. Olgunluk derecesi ise yetiştirilen bölgeye ve zamana göre farklılıklar gösterebilir. Genellikle pamuk lifi olgunluk değeri %75-85 arasındadır. Pamuk lifinin dayanım özellikleri ise yetiştirilen bölgeye, yıla ve bakım koşullarına göre farklılıklar gösterebilir. Pamuk elyafı ütülenmediği zaman belirgin bir buruşma eğilimi gösterir. Fakat dikkatli bakım ve bitim işlemleri buruşma değerini geliştirir.
Boncuklaşması ve lifleşme özelliği zayıftır. Kaynamaya karşı direnci çok iyidir. Hijyen açısından problem oluşturmaz. Absorbvisyonu, hava geçirgenliği ve rahatlık hissi oldukça iyidir. Yumuşak ve hafif olması nedeniyle giyim rahatlığı sağlar. Islaklık hissi vermeden buhar şeklinde nemi üzerine alabilir. Kendi ağırlığının %50-65ine kadar olan suyu veya sıvıyı daamlama yapmadan emebilir. Kuruması ise yavaştır.Pamuk lifinin mukavemeti selülozik fibrillerin yapısı nedeniyle oldukça iyidir. Pamuk ipliğinin mukavemetini ise elyafın uzunluğu ve iplik büküm miktarı belirler.Pamuk lifinin elastikiyeti oldukça düşüktür. Pamuk ipliğine verilecek fazla büküm, değişik dokuma konstrüksiyonları veya örme şekli bu eksikliği giderebilir. Pamuklu kumaşların yüksek buruşma eğilimleri, elyafın esneme özelliğinin düşük olmasından kaynaklanmaktadır. Bu dezavantaj özel terbiye prosesleri ile giderilebilir. Pamuk ısıyı genellikle iyi iletir. Yüksek nem transportu özelliğine sahiptir. Termal iletkenlik değeri 17,5 ile en yüksek olan konvensiyonel liftir. Pamuk lifi uzun süre güneş ışığına maruz kalırsa okside olur ve mukavemetini kaybeder.
Pamuğun bu özellikleri en popüler ve en fazla tüketilen lif olmasını sağlamaktadır. Gömleklik kumaşlardan iş elbiselerine, yatak çarşaflarından dikiş ipliklerine, çadır bezlerinden mobilya döşemelerine kadar çok geniş bir yelpazede kullanılmaktadır.
Pamuk lifinin temizlenmesinde kaynatılabilmesi, ütülenebilirliği ve çamaşır makinasında kurutulabilirliği gibi özellikleri kullanım alanını genişletmektedir.
Keten
Dünyadaki keten üretimi son 25-30 yılda pek bir değişim göstermemiştir. Yıllık üretim 600.000-700.000 ton arasındadır. Dünya lif üretimi içindeki keten lifi üreticileri; SSCB, Fransa, Çin, Polonya, Romanya, Mısır, Belçika, Hollanda ve Macaristan'dır.
Keten lifinin mukavemeti pamuğun 2-3 katıdır. Elastikiyeti ise aynı pamuk gibi oldukça düşüktür. Keten lifinin üzerindeki reçine, life sert ve düz bir yapı kazandırır. Bu yüzden fazla bir uzama göstermez. Vücut ısısını rahatlıkla dışarı verebilir. Rutubet almanın önemli olduğu yerlerde pamuğa tercih edilir. Pamuğa göre çok çabuk kurur. Aynı pamuk gibi kolay yıkanır ve kiri üzerinden atar. Işığa karşı ise pamuktan daha hassastır.
Genellikle yazlık giysilerde, çanta, valiz, ayakkabı, halat, masa örtüleri yapımında kullanılır. Ütüsüz kullanılması zordur. Çünkü çok fazla kırışır. Zaten bu kırışma eğilimi pazardaki payını sınırlamaktadır.
Viskon
Viskon doğal polimerlerden elde edilen selülozik esaslı bir kimyasal liftir. Hammaddesi çam ve kayın ağaçlarıdır. Viskonun kuru mukavemeti, normal tip 18-27 cN/tex, yüksek ıslak modüllü tip 32-45 cN/tex, pamuktan düşüktür. Yaş mukavemeti ise çok azdır. Kuru mukavemetine göre %40-70 oranında düşüş gösterir. Uzama değeri ise %15-30ile pamuğa göre iki kattan daha fazladır. Viskon, selüloz esaslı olduğu için elastikiyeti düşüktür ve çabuk kırışır. Viskon lifi orta derecede bir hava geçirgenliğine sahiptir. Termal iletkenliği 11,0 civarındadır. Viskon filament iplikler ise az hava geçirir. %11-14 kadar rutubet alabilir. %80-120 arasında su emme özelliğine sahiptir. Viskon elyafı 1,50-1,52 g/cm3 özgül ağırlığı ile hafif bir elyaftır. Bu yüzden pamuk gibi giyim rahatlığı oluşturur. Parlak olması istenilen kumaşlarda (özellikle astarlık kumaşlarda) kullanılır. Gömlek, elbise, dekorasyon ve bayan iç çamaşırı yapımında viskon filamentler kullanılır. Viskon lifi ise daha çok karışım yapılarak kullanılır.
Yün
Dünya yün üretimi yıkanmış 2 milyon ton civarındadır. Bu da toplam dünya lif üretiminin %5-6sı demektir. Başlıca yün üreticileri; Avusturalya, SSCB, Yeni Zellanda, Çin, Arjantin, Urguay, G. Afrika, Türkiye, İngiltere, Pakistan ve Almanya'dır.
Yün hayvansal bir lif olduğu için koyun üzerinden kırpıldığında oldukça detaylı yıkama işlemlerine tabi tutulduktan sonra kaliteli bir şekilde kullanılabilir. İncelik, elyaf uzunluğu ve kıvırcıklık yünün karakteristik özelliklerindendir. Yün koyun ırklarına göre ince,orta ve kalın olmak üzere üç gruba ayrılır. Merinos koyunundan elde edilen yün en ince ve kıvrımlı yündür. Elyaf uzunluğu ise; merinos koyunu 40-120 mm, krosbred koyunu 120-150 mm, şevyot koyunu 150 mmnin üzerinde lif uzunluğuna sahiptir.
Yün lifi hidroskobik karakterlidir. Ağırlığının 1/3ü kadar nem toplayabilir ve ıslanmaz. Nemi yavaş yavaş verir. Lif içinin hidroskobik olmasına karşın, lif yüzeyi su itici karakterlidir. Yün lifinin 9-18 cN/tex civarında yeterli bir mukavemeti vardır. Ancak diğer liflere kıyasla düşüktür. Bu yüzden yünden üretilmiş tekstiller çok dayanıklı değildir. Dokuma yapısı ve elastikiyeti sayesinde dayanıklılık kazandırılmaya çalışılır. Yünün uzaması %25-60 ile oldukça iyidir. Yaş haldeki uzaması ise kuru haldeki uzamasından fazladır. Elastikiyet yün lifinin en önemli özelliğidir. %30 elastikiyete sahiptir. Yünlü kumaşların bu özellikleri sayesinde kırışıklıkları kendiliğinden düzelir. Yün lifleri buharın etkisi ile istenilen şekle sokulabilir. Yün lifleri yüzeylerini kaplayan pul tabakası nedeniyle yüksek keçeleşme eğilimi gösterir. Kıvrımı fazla olan ince ve kısa lifler, kaba,düz kıvrımlı ve uzun liflere göre daha fazla keçeleşme özelliği gösterir.
Yün en hafif tabii liflerdendir. Özgül ağırlığı 1.32 g/cm3 tür. Yün lifleri 20C sıcaklık ve %65 bağıl nemde %10-12 sorbsiyon kapasitesine sahiptir. Yün lifleri düşük termal iletkenlik katsayıları 7,3 ile ısıyı kötü ilettiğinden vücut normal ısıda kalır. Bu yüzden daha çok kışlık giysilerde kullanılır. Yün liflerinin yumuşaklığı,inceliği giyim rahatlığını oluşturur. Kalın yünler tende dalama hissi uyandırabilir. Keçeleşme problemi dikkatliolmayı gerektirir. Kİr yün üzerine yapışma eğilimindedir. Yünün yıkandıktan sonra çekme veya uzamasını önlemek için soğuk su ve uygun bir yün deterjanı ile muamele etmek gerekir. Yün elyafı ıslak halde mukavemetinin %25-30unu kaybettiği için çamaşır makinasında santrifüj veya sobada kurutmadan kaçınılmalıdır. Yün lifi ; kazak, battaniye, palto, manto, kışlık bluz, halı, yangından koruyucu tekstiller ağırlıklı olmak üzere pek çok alanda kullanılmaktadır.
Poliakrilonitril (Akrilik)
Akrilik hemen hemen sadece elyaf olarak üretilen sentetik polimer esaslı bir kimyasal liftir. Tuşesi yün gibidir. Akrilik ısıyı kolay iletmez. Termal iletkenliği 8,0dır. Bu yüzden akrilik giysiler sıcak tutar. Akriliğin su emiciliği düşüktür. Elyaf kesidinin izin verdiği oranda, %8-9, su emebilir. Kuruması yün kadar olmasa da uzun sürer. Kirlenmeye karşı dirençlidir. Nem absorbsiyon kapasitesi ise 20C sıcaklık ve %65 bağıl nemde %1-2, 33C sıcaklık ve %95 bağıl nemde %4-5tir. Oldukça hafif bir elyaftır. Özgül ağırlığı 1,17 g/cm3tür. Akrilik 235Cde yumuşar ve yapışkan hale gelir. Işığa dayanıklıdır. Bu yüzden uzun süre güneş ışığı altında kalan giysilerde kullanılması uygundur. Mukavemeti ise 18/32 cN/tex arasında değişir. Kolay lekelenip kirlenmez. Temizlenmesi ve yıkanması kolaydır. Çamaşır makinasında yıkanabilir. Ütü tutumu iyidir fakat yüksek sıcaklıklardan kaçınmak gerekir. Akrilik üst giyim eşyalarında, battaniyelerde, dekorasyon ve koltuk kaplamalarında sıkça kullanılır.
Poliamid
Poliamid oldukça mukavim sentetik esaslı bir liftir. Yaş mukavemeti, kuru mukavemetinden %80-90ı kadardır. Mukavemeti 32-63 cN/tex arasında değişir. Kopma uzaması en yüksek olan liftir. Hem yaş hem de kuru halde %80lere varan uzama gösterir. Poliamid tekstil lifleri içinde 1,14g/cm3 özgül ağırlığı ile polipropilenden sonra en hafif elyaftır. Elastikiyeti oldukça yüksektir, kolay kolay kırışmaz. 20C sıcaklık ve %65 bağıl nemde %7-8 nem absorbe edebilir. Su alma miktarı ise kendi ağırlığının %11-12si kadardır. Parlak poliamid lifi güneş ışığına oldukça dayanıklıdır. Mat tipleri ise ışıktan etkilenir. Temizlenmesi ise çamaşır makinasında kolayca yapılabilir. Çabuk kurur, ütü istemez. Poliamid lifi; ince çorap, kadın iç çamaşırları, spor kıyafetleri, elbise, bluz, astar, kışlık koruyucu giysi ve dikiş ipliği yapımında kullanılabilir.
Polyester
Dünya sentetik elyaf üretimi 1990 yılında 65.000 ton artış gösterirken sadece polyester 130.000 tonluk bir artış göstermiş, poliamid ve akrilik ise üretim miktarı olarak düşüş göstermiştir. Bu da polyester elyafının piyasadaki önemini göstermektedir. Polyester lifi 65 cN/tex'e varan mukavemet değeri ile poliamid elyafıyla beraber en yüksek kopma mukavemeti ve sürtünme haslığına sahiptir. Mukavemet değeri pamuk tipi, yün tipi veya boncuklaşma olmayan tipte oluşuma göre 20-65 cN/tex değerleri arasında değişim gösterir. Polyester lifinin tüm tipleri 1,38 g/cm3 özgül ağırlığa sahiptir. %18-50 arası kopma uzaması değerine sahiptir. Elastikiyeti oldukça yüksektir, bu nedenle buruşma eğilimi düşüktür. Polyester lifi 20C sıcaklı ve %65 bağıl nemde %0,4-0,5, 33C sıcaklık ve %95 bağıl nemde %0,9-1 oranında nem absorbe edebilir. Isı izolasyonu elyaf formu için orta bir değerdir. Termal iletkenliği 7,0dır. Işık haslığı oldukça yüksektir. Isı haslığı ise selülozik liflere oranla daha yüksektir. %11-12 oranında su alma yüzdesine sahiptir. Polyesterden yapılmış tekstillerin kolay temizlenebilmesi, çabuk kuruması ve çamaşır makinasında yıkanabilmesi önemli bir avantajdır.
Dolgu elyafı, gömlek, spor ceket, perde, halı, non-woven, yatak çarşafı, astarlık kumaş, yağmurluk gibi alanlarda geniş birkullanım alanı vardır. Polyester elyafının kullanımında kolaylık ve avantaj sağlayan özellikleri;
-yüksek mukavemet,
-şekil alma, elastikiyet haslığı,
-yüksek ısılara dayanıklılık,
-pamuk,yün ve diğer sentetiklerle karışım yapılabilmesi,
-yüksek camlaşma derecesi,
-buruşma eğiliminin düşüklüğüdür.
Polyester lifi,yüksek mukavemeti, geç alev alan, yüksek kuvvetli, anti-statik özellikli, anti-pilling gibi değişik türlerde üretilebilir. Fiyatı, dayanıklılığı, sertliği, kolay açılabilir krimpleri, kolay muamele yeteneği ve içi delik olarak da (75200 ton kesik elyaf olarak) kullanılmaktadır.
Polipropilen
Polipropilen lifi %5lik üretim payı ile tüm sentetik lifler arasında dördüncü sıradadır. (PES % 49, PA % 26, PAC % 19) Polipropilenin genel amaçlı bir lif olmaması tüketimin sadece özel alanlarda gerçekleşmesini sağlamaktadır. Daha çok halat, sicim, balık ağları, tekstil taban halıları, duvar kaplamaları, oto döşemeleri, otomobil lastikler, hijyenik ve tıbbi alanda, jeotekstillerde ve çok ksıtlı miktarda giysi alanlarında kullanılmaktadır. Polipropilen lifi yaygın lif çeşitleri içerisinde 0,91 g/cm3 özgül ağırlık ile en hafif elyaftır. Polipropilen iç giysi ve spor giysilerin kullanışlığını sağlayan hiç nem absorbe etmeme özelliğine sahiptir. Tüm sentetik lifler içerisinde maksimum yüzey gerilimine sahiptir. Bu da nemin lif yüzeyine hiç bağlanmayacağı anlamını taşır. Polipropilen, ısı tutma kapasitesi açısından en düşük termal iletkenliğe, 6.0, sahip elyaftır. Kuru ve sıcak tutma özellikleri sonucu giyside rahatlık sağlar. Polipropilen itici bir lif olduğu için kir ve pislikler tutunamaz. Bütün bu davranışlarına rağmen polipropilen liflerinin konversiyonel metotlarla boyanamaması, renk çeşitliliğinin kısıtlı olması, örme esnasında problemlerle karşılaşılması, düşük temperatür stabilitesi ve yüksek boncuklaşma eğilimi giysi alanında kullanımı kısıtlamaktadır.
YAYGIN KARIŞIMLARIN ÖZELLİKLERİ VE KULLANIM ALANLARI
İKİLİ LİF KARIŞIMLARI
Polyesterli Karışımlar
Karışımda kullanılan polyester liflerinin ince veya kalın olması önemli değildir. Her şekilde en az % 50 polyester lifi kullanılmalıdır. Ancak o zaman eldesine çalışılan form stabilitesi ve kullanım değeri artışına ulaşılabilir.
Polyester/Pamuk Karışımı
Pamuklu kumaşlar yünlülere kıyasla daha hafiftir. Özellikle sıcak iklimi olan bölgelerde ısı değişimi ve yüksek nem transportu özellikleri nedeniyle mikro klima işlemini görür. %100 pamuğa kıyasla polyester/pamuk karışımı kullanımının sağladığı yararlar şöyle sıralanabilir :
-Daha yüksek kopma mukavemeti
-Yüksek aşınma mukavemeti
-Daha uzun dayanım
-Buruşmama
-İyi form stabilitesi
-Kolay bakım
-Oldukça kısa sürede kuruma
-Yıkamadan sonra ütü istememe
-Çok iyi boyut sabitliği
-Daha yüksek katlanma ve plise sabitliği
-Parlak lif kullanımıyla oluşturulan parlak ve ipeğimsi görünümlü yüzey
-Ayrıca merserizasyon işleminin gerekli olmaması
%100 polyestere kıyasla pamuk kullanımının yararları da şu şekilde özetlenebilir :
-Pilling oluşumu azalmaktadır
-Oluşturulan yüzey statik elektrikle yüklenmemekte, dolayısıyla doku veya örme yüzeyinde toz ve kir tutunamamaktadır
-Tüketici %100 yapay lif kullanmamış olmaktadır (psikolojik etki)
-İplik eğirme işlemi kolaylaşmakta, daha düzgün bant, fitil ve iplik elde edilebilmektedir.
Polyester/pamuk karışımlarında polyester oranı %50nin altına düştüğünde belirtilen özelliklere erişilemez. %30a kadar polyester oranıyla sadece düşük değerdeki pamuk işlenebilmesi amacıyla çalışılır. Burada polyester götürücü (sürükleyici) lif olarak kullanılmaktadır.
Karışımlarda pilling yapmayan polyester tipinin kullanımıyla normal polyesterli karışımlara kıyasla yumuşak bit tutum kazanılır. Ayrıca şardonlanmış yüzeylerde de pilling tehlikesi olmaz.
Uzun araştırmalar sonunda polyester/pamuk karışımındaki ideal oran % 65/35 şeklinde saptanmıştır. Bu şekilde her iki lif komponentinin özellikleri karışımda optimum olmaktadır.
%65/35 polyester/pamuk karışımı ipliklerle üretilen dokuma yüzeyleri şunlardır : İş elbiseleri, gömlek, bluz, spor giysisi, hafif mantoluk kumaş, yatak takımı, masa örtüsü, havlu ve çözgü atkısında.
%65/35 karışımı iplikler örme sektöründe özellikle kazak, hafif bayan mantoluğu, duble jarse, elbise, pantolon, etek vs gibi yerlerde kullanılır.
Polyester/pamukğun %67/33 oranındaki karışımından yapılan iplikler: Dokumada manto yapımında, örmede erkek çorabı üretiminde kullanılır.
Daha az yaygın olan % 50/50 polyester/pamuk karışımlarının kötü buruşma özelliğinden dolayı ve yıkama kolay kullanım özelliklerinin iyileştirilmesi için dokumadan sonra sentetik reçine ile yüksek terbiye işlemine tutulması gerekir.65/35 karışımına böyle bir işlem uygulanmadığı halde giyim tutumu bakımından 50/50 karışımından daima biraz daha iyidir.
50/50 karışımları ev giysisi, gömlek, bluz, yatak takımı, iç çamaşırı sahalarında kullanılır. 50/05 karışımları ile çözgü için 36-30tex (Nm 18-30/1) numaralarda eğrilen iplikler kot kumaşı üretiminde de kullanılır. Bu karışımda kullanılan pamuk kardedir ve iyi bir karışım homojenitesi beklenir.
Polyester/Yün Karışımı
Çok eskilerde yapılan çalışmalarda optimal özellikleri sağlayabilmek için karışımda polyester oranının yüksek tutulması gerektiği vurgulanmaktaydı. Hızla artan yün fiyatı da dikkate alınarak %70/30 polyester/yün karışımı özellikle yıka-giy artikellerde en çok kullanılan olmuştur. Ancak kalite ön planda tutulduğunda %55/45 polyester/yün karışımı kullanım değeri açısından kabul görmüş ve oturmuş bir orandır. Bu oran uzun araştırmalar sonrasında USA ve Almanya'da 60lı yıllar öncesinde kabul edilmiştir. %60dan fazla polyester kullanımı dokunmuş yapıda tuşe ve pilling yönünden problem oluşturmaktadır. pilling olmayan polyester kullanımı da bu sorunları ortadan kaldırmaktadır. Polyester/yün karışımı günümüzde: Dokumada %55/45 ve örmede %70/30 olarak kullanılmaktadır. Karışımda kullanılan polyester oranı arttıkça %100 yüne kıyasla şu yararlar sağlanır :
-Yüksek mukavemet
-Daha iyi form sabitliği
-Katlama ve plise sabitliği
-Isı ve nemde daha iyi kırışma özelliği
-Problemsiz yıkama, çabuk kuruma
-Daha yüksek aşınma mukavemeti
-Daha düşük mamul ağırlığı
Karışımda belirli oranda polyester kullanımı sayesinde yıkama sırasındaki keçeleşme olayı ortadan kalkar. Karışımdaki yün oranı arttığında aynı sonucu almak için yüne keçeleşmezlik işlemi yapmak gereklidir.
Çocuk giysisi, manto (özellikle bayan manto) üretimindeki her ağırlık kategorisinde dokuma sektöründeki standart karışım oranı %55/45 polyester/yündür. Üniforma ve benzeri dokuma yapılarında da bu orana uyulur. Polyester/yün karışımı günümüz örme sektöründe de her sahada kullanılır.bakımının kolay olmasından dolayı %70/30 karışım oranı tercih edilmektedir. Böylece bir yün ceketin yıkama ve kurutma aşamalarında katlanılan zahmetler ortadan kalkmış olur. Önemli kullanım yerleri; kazak, metraj kumaş, iç çamaşırı vsdir. Karışımdaki polyester oranının düşürülmesi olumlu özellikleri azaltmaktadır.
Polyester/Viskon Karışımı
Karışımda viskon kullanmanın yararları genel anlamda:
-Nem içeriğinin iyi regülesi
-İpek gibi parlağımsı görünüm
-iplik boyaya iyi uyum şeklinde özetlenebilir.
Polyester/viskon karışımlar 70/30 ve 67/33 oranlarında dokuma ve örme yapılarının üretiminde kullanılır. Polyesterin mukavemeti yüksek olduğundan karışımda normal viskon lifi kullanılır. Belirtilen karışım oranları çocuk giysisi, kazak, gömlek ve bluz gibi artikellerin üretimi için uygundur.
Polyester/Keten Karışımı
Keten kullanımı moda ile bağımlıdır. Keten lifleri önceden ağartma ve alkalilerle işlem görmüş olduklarından yapay liflerle karıştırıldıkları zaman ekstra bir işlem görmeleri gerekmemektedir.
Polyester/keten karışımları genellikle dokuma artikellerinde ve %70/30 oranında kullanılır. Tipik keten havasnın kazanılması için %80/20 karışım oranı yeterlidir. Bu oran artikelde bakım kolaylığının kazanımı için de yeterli olmaktadır. Kırışma özelliği nedeniyle keten saf olarak kullanılmaz ise de karışım halinde problemsiz bir şekilde işlenen ketenin dokuma ve örme sektöründe kullanılması amacıyla saf olarak işlenebilir hale getirilmesi çalışmaları halen sürdürülmektedir.
Polyester/Poliakrilonitril Karışımları
Giyim endüstrisi için yapay lif/yapay lif karışımlarının kullanımı günden güne artmaktadır. %50/50 ve %60/40 polyester/poliakrilonitril karışımları
-Hacimlilik
-Kolay bakım özelliği
-Fiyat uygunluğu gibi avantajlar sağlamakta; çocuk giysisi artikellerinde kullanılmaktadır. Örme sektöründe genelde %55/45 karışımı kullanılmaktadır. Fikse edilecek artikellerde beklenen özelliklere göre %50/50 veya %70/30 karışımı kullanılmaktadır.
Polyester/HS Karışımı
HS (HB) özellikteki liflerin kullanımı ile ürünün görünüm ve tuşesi değiştirilebilir. Polyester-HS ve poliakrilonitril-HS lifleri: Dokumada %30, örmede %40 oranında kullanılmaktadır.
Akrilik Karışımları
Poliakrilonitril lifleri özellikle iyi kıvrılma özellikleri nedeniyle karışımda kullanılırlar. Bu özelliğin korunabilmesi ve kalıcı olabilmesi için poliakrilnitril (PAC) kullanımoranıın en az %60 ve daha yüksek özel amaçlarla kullanılmaktadır. Karışımda PAC payının ne kadar olması gerektiği, diğer komponentin boyama açısından ne kadar ihmal edilebileceği gibi düşüncelere de bağlıdır.
Poliakrilonitril/Yün Karışımı
PAC görünüş olarak yüne en çok benzeyen liftir.Karışımda PAC oranı arttıkça:
-Daha yüksek mukavemet
-Daha iyi form stabilitesi
-Daha az keçeleşme eğilimi
-Daha az yüzey ağırlığı kazanılır. PAC-HB liflerinin kullanımı ile hacimlilik arttırıldığından karışımda PAC oranının arttırılması avantajdır. Ancak bu durumda dezavantaj olarak pilling olayı meydana gelmektedir. Buna engel olmak için pahalı ve kaliteli artikel üretiminde pilling olmayan PAC lifi kullanılır. Bu durumda da tuşe daha az yün gibi olur ve statik elektriklenme rahatsız eder. Dokunmuş artikel üretiminde PAC/yün karışımları; kötü pilling olayı, iyiolmayan form stabilitesi nedeniyle polyester/yün karışımlarının yerini alamazlar. Ayrıca konfeksiyonda da ütüleme ve dikim aşamalarında problem olur. PAC kısmi parlama yapar. Fakat diğer avantajlı yönleri göz önüne alınarak yine de çocuk giyimi sektöründe sınırlı miktarda kazak ve kadın-erkek çorabı üretiminde kullanılır.
%55/45 ve %70/30 gibi bilinen karışım oranlarının yanında %80/20lik ve hatta %100 PAC kullanımı da giderek yaygınlaşmaktadır. %50/50 PAC/yün karışımı kamgarn iplikler düz örgüde kullanılmaktadır.
Poliakrilonitril/Viskon Karışımı
PAC/viskon karışımı genellikle örme artikellerde ve %70/30 oranında, ucuz artikellerde ise %50/50 oranında kullanılır. Karışımdaki PAC kısmı form stabilitesi ve hacim kazandırırken viskon kısmı da iyi bir nem regülasyonu sağlar ve statik elektriklenmeyi azaltır.
Yapılan bir çalışmada %50 PAC ile %50 modal lif karışımından yapılan 36x2 tex numaradaki kamgarn ipliğin düz ve yuvarlak örgüde çok iyi kullanım özelliği sağladığı görülmüştür. Örgünün ipeksi bir tuşeye sahip olduğu belirtilmektedir.
Poliakrilonitril/Keten Karışımı
Polyester/keten karışımlarına kıyasla daha iyi buruşmazlık özelliği nedeniyle örme artikellerde %50/50 oranında PAC/keten karışımları kullanılır.
Poliakrilonitril/HB Karışımı
PAC kablo halinde elde edildikten sonra kesme veya koparma konvertöründen geçirilerek kesikli lif haline getirilir. Daha sonra otoklavda doymuş su buharı ile işlem görme veya görmeme durumuna göre elde edilen PAC topsları farklı özellikler gösterir.
Genellikle akrilik elyaflarda yaygındır. Akrilik elyafın diğer sentetik veya doğal elyafla karışımında yüksek hacimliiplik eldesi mümkünür. Bu yüksek hacimli iplik eldesi mümkündür. Bu yüksek hacimli iplikler, normal ipliklere göre bir takım farklılıklar taşır. Bunlar genel olarak söyle sıralanabilir:
-nispeten kaba, kalın yapıdadır, uzama kabiliyetine sahiptir
-tutum ve tuşesi yumuşaktır
-örtücülüğü yüksektir
-su emme kabiliyeti yüksektir
-yıkama ve kuru temizleme özellikleri iyidir
-serbest halde veya baskı uygulanmış halde hacimliliklerini korurlar
Buna karşılık hacimleştirme işlemi lifin parlaklık ve mukavemetinin bir miktar düşmesine neden olur. PAC/HB lifleri yün, tiftik başta olmak üzere çeşitli liflerle %30-40 oranında karıştırılarak jersey, kazak, süveter, elbise, masa örtüsü, döşemelik, el örgü ipliği vs üretiminde kullanılır.
Poliamid Karışımları
Poliamid lifi yüksek aşınma mukavemetine sahip olması nedeniyle karışım komponenti olarak kullanılmakta ve mamulde kullanma değeri artışı sağlamaktadır. %15-20 oranının altında poliamid kullanıldığında artikelde gözle görülür bir efekt sağlanamadığı gözlemlenmektedir. Uygulamada %20-35lik poliamid oranlarında çalışılmaktadır. Poliamid lifi kullanım oranının saptanmasında bitmiş tekstilin konstrüksiyon ve kullanım yerine göre karar verilir. Poliamidin diğer yapay liflere karşı dezavantajı, düşük ışık, ısı ve form sabitliğidir. Yünle aynı boyarmadde ile boyandığından dolayı özellikle strayhgarn harmanlarında çokça kullanılır.
Viskon Karışımları
Viskon/Pamuk Karışımı
Viskon/pamuk karışımları dokuma ve örme sektöründe kullanılır. İç çamaşırı sektöründe %33/67 oranındaki viskon/pamuk karışımı en iyi özellikleri sağlamaktadır. Yıkama ve form stabilitesi saf pamuğa kıyasla biraz kötüdür.
Yüksek ıslak mukavemetli viskon (HWM-Tipi) ile pamuğun %50/50 ve %30/70 oranlarındaki karışım hafif dokuma artikellerin üretiminde kullanılır. Viskon-HWM tipinin kullanılması ile yükek mukavemet nedeniyle daha iyi kullanım özellikleri kazanılmaktadır. Ayrıca viskonun yüksek parlaklığı nedeniyle viskon/pamuk karışımlarını merserize etmek gerekli değildir. Değişik oranlarda viskon/pamuk karışımları ile yapılan bir çalışmanın sonucuna göre: karışım olayının açık elyaf veya bant formunda olmasına göre efekt değişik olmakta; %33/67 viskon/pamuk karışmında yaş ve kuru mukavemet eğrileri bir noktada kesişmekte, saf pamuğa kıyasla %30a kadar viskon kullanımı; cerlerde rahat çalışma, daha iyidüzgünlük değeri, temizlik, boyama imkanı, görünüm ve tuşe sağlamaktadır. Bu karışım oranında yaş ve kuru mukavemette bir olumsuzluk görülmemektedir. Viskon komponenti karışım oarnının %50nin üzerine çıkmaması vurgulanmaktadır.
Viskona harman yağı verilirken uygun yağ veya avivajın çok inca zerrecikler halinde püskürtülmesine ve hammaddenin üzerinde damlalaşmamasına dikkat edilmelidir. Aksi halde hidrofil karakterli viskon yağdaki suyu emer ve yağ nokta formunda düzgünsüz bir şekilde yüzeyde kalır.
Viskon/Yün Karışımı
Viskon ve yün genel olarak maliyeti düşürmek amacıyla ve %30/70 oranında karıştırılarak kullanılır.
Viskon/Poliamid Karışımı
Yapılan bir çalışmada %50 viskon ile %50 perlon çeşitli yöntemlere göre karıştırılarak 25 tex iplik halline getirilmekte ve baştan sona gözlemler yapılmaktadır.
ÜÇLÜ LİF KARIŞIMLARI
Pamuk Sistemindeki Üçlü Karışımlar
-Polyester/Pamuk/Keten
-Polyester/Pamuk/İpek
-Polyester/Keten/İpek
-Polyester/PAC/Viskon (%50/30/20)
-Polyester/Pamuk/Doğal Lifler (%50/35/15)
-Pamuk/Viskon/Diğer Lifler (%85/10/5)
Kamgarn Sistemindeki Üçlü Karışımlar
-Polyester/Yün/Keten
-Polyester/Keten/İpek
-Polyester/Yün/Diğer Lifler (%50/30/20)
-Polyester/Yün/Angora (%55/25/20)
DİĞER KARIŞIMLAR
İplik Dolgu Materyali
Düşük kaliteli ucuz iplik üretiminde harmanda genellikle iplik dolgu materyali kullanılır. Kısa, yumuşak ve ince lifler iplik oluşurken ipliğin merkezine yerleşirler. Bu nedenle dolgu materyali seçilirken lif inceliğinin hiç bir zaman ana materyalden daha kaba olmamasına dikkat edilmesi gerekmektedir. Böylece yapılan iplik hacimli bir görünüm alır ancak mukavemet oldukça düşüktür. Dolgu materyali olarak iyi kaliteli bir iplik üretiliyorsa kempling (12-20mm) veya eski iplik, kumaş ve örgü parçası kullanılır. Bunların kullanım oranı genellikle %15-25in üzerine çıkmamaktadır. Dolgu materyali ile çalışmada yeterli iplik mukavemetini sağlamak için iplikte daha yüksek bükümle çalışılır.
Mikrolifler
Mikrofilamentlerin üretilmeye ve tekstilde kullanılmaya başlaması ile daha küçük lif çapına inildiğinden dolayı sadece özel dış yüzey kullanımı değil burulma direnci ve ışık refleksiyonu gibi diğer fiziksel özelliklerde de değişimler olmuştur. Lif çapı küçüldükçe yüzey alanı artmaktadır. Özellikle hayat standartı yüksek ülkelerde mikroliflerin kullanımı günden güne artmaktadır. 0,6 dtex, 32mm, PAC-mikrolif Oe-rotorda 8,3 dtex (Nm 120) iplik numarasına kadar saf olarak eğrilebildiği gibi pamuk veya modallif ile ikili karışım olarak da eğrilip yuvarlak örgü sektöründe ince jersey artikelleri başarı ile kullanılmaktadır.
Teknik Lif Karışımları
Visil lifi moleküler polisilik asit zincirleri içeren selülozik bir liftir. Gerçek bi organik/inorganik lif karışımıdır ve kullanıldığı yerler; ateşe dayanıklı döşemelikler, ateşe dayanıklı koruyucu giysiler, dekoratif seramik tekstil malzemesi, sıcak gaz filtrasyonu, katalist taşıyıcılar.
KARIŞIM ORANI BELİRLENMESİ VE ETKİLEYEN FAKTÖRLER
Karışım Oranının Belirlenmesi
Farklı lif komponentlerinin belli oranlarda karışımı sonucu elde edilen karışım iplikleri, doğal olarak kendisini meydana getiren liflerin fiziksel, mekaniksel ve kimyasal özelliklerini gösterir.
Değişik karışım oranlarında üretilen aynı tip ürünün özellikleri ise değişiklik gösterir. Bu sebeple optimal, yani en elverişli ve uygun karışımın oluşturulması gerekir. Optimal karışımın, tesbit edilen lifler arasında hangi oranlarda gerçekleştirilmesi gerektiği ise üründen beklenen özelliklerin bilinmesi ile elde edilebilir.
Optimal karışımda bir ürünün karışım optimizasyonunda etken olan faktörleri saptanır ve bunların kötü-yeterli-iyi şeklinde değişik karışım oranları için tanımları yapılarak ürününde aranan etken faktörleri kapsayan bölge saptanır ve esas üretime geçilir.
Elde edilecek üründen beklenen daha özel davranışlar varsa (bakım kolaylığı, pillingleşme davranışı, statik elektriklenme, kuruma süresi, ısı geçirgenliği, su iticilik...gibi) etken faktörler içerisine dahil edilip karışım oranı daha detaylı bir biçimde belirlenebilir.
Karışımı oluşturan komponentlerin pozitif özellikleri bazı durumlarda istenen neticeye istenilen şekilde etki etmezler. Bazı lifler için belli bir etken faktörü sağlamak amacıyla belli bir karışım oranı belirlenmiş ve kabul görmüştür.
Karışım Oranını Etkileyen Faktörler
Karışım oranı belirlenirken göz önünde bulundurulan en önemli faktör ticari amaçlar ve maliyettir. Üretim maliyetinin iplik kalitesine uyması temel kriterlerdendir. Değerli liflerden uygun fiyatta üretim yapmak imkansız olduğu için değersiz lifler karıştırılarak optimal karışım elde edilmeye çalışılır.
Karışım oranı belirlenirken karışımın hangi noktada ve formda yapılacağı önem kazanır. Makina parkımız istenilen karışımı oluşturmayı engelleyebilir. Karışım homojenitesini iyi ayarlayabilmek için açık elyaf formunda gerçekleştirilen karışımlarda ekstrem karışımların (%95/5, %90/10...gibi) eldesi her zaman mümkün olmamaktadır. Aynı problem bant formunda karışım için de ortaya çıkabilir. Bir cer makinesine beslenebilecek maksimum bant sayısı belli olduğu için ekstrem karışımlar elde edilemeyebilir.
Karışım ipliğinin kullanılacağı alan ve yere göre de karışım oranı farklılık gösterebilmektedir.
Bu noktaya kadar belirtilen faktörler, teknolojik faktörler olarak algılanabilir. Bunların yanında oldukça önemli bir faktör de istekler ve talep durumudur. Tüm firmalar öncelikli olarak kar etmeyi ve büyümeyi göz önünde tuttuklarına göre pazar isteklerini yarine getirmek zorundadır. Örneğin günümüz şartlarında %65/35 (PES/Viskon) karışım ipliği triko (örme) sektöründe 28 Ne olarak oldukça rağbet görmektedir. Fakat unutulmaması gereken bir diğer nokta da bu karışım oranının da uzun tecrübeler sonucunda ortaya çıktığıdır.
Bir iplik işletmesine tüketici tarafından istek verilirken belirtilen faktörler tahmin edildiği gibi oldukça detaylı değildir. Çok özel üretimler dışında tüketici, tedarikçiye istediği ipliğin numarasını, karışım oranı ve kullanım dışında herhangi bir özelliğini belitmemektedir.
Olaya bilimsel olarak yaklaşan bir kişinin üretime geçmeden önce gözden geçirmesi gereken bazı kriterleri sıralayalım. Öncelikle değiştirilmesi mümkün olmayan, kullanılan elyaf tipine bağlı özellikler :
-Su iticilik
-Kir tutmazlık
-Statik elektriklenme
-Boyanabilme özellikleri
-Bakım kolaylığı
-Kuruma süresi
-Isı tutuculuğu
-Nem alma yüzdesi
-Hacimlilik
-Yüzey ağırlığına etkisi
-Tuşe
-Özgül ağırlık
-Uzama yüzdesi
-Alev alma durumu
-Pillingleşme
şeklinde sıralanabilir. Bu özellikler elyaf tipi doğrultusunda kesin eğilimler gösterecektir. Üretim sonucu ortaya çıkacak, kontrolü elimizde olan özellikler ise :
-Mukavemet (Rkm cinsinde kuru ve yaş)
-Düzgünsüzlük
-Tüylülük
-İplik geometrisi veya elyaf yerleşimi
-Görünüm
-Form stabilitesi
şeklinde sıralanabilir. Ama maalesef yukarıda belirtilen ve daha başka ilavelerde yapabileceğimiz özelliklerden çok az miktarı göz önünde bulundurularak üretim yapılmaktadır. Çünkü tüketici ihtiyacı olan ipliğin yalnızca üretim esnasında kopmamasını, yüksek randımanlı ve ucuz olmasını istemektedir. İplik üreticileri de bu özellikleri öncelikli olarak sağlamaya çalışmaktadır.
Karışım ipliği üreticileri, iplik mukavemet ve düzgünsüzlüğünü belirlerken USTER firmasının tüm dünya çapında yaptıkları bir takım araştırmaları kendilerine rehber edinmişlerdir. Bu araştırmalarda çeşitli iplik tipleri için dünyanın çeşitli yörelerinde üretim yapan firmalardan (Güney ve Kuzey Amerika, Orta Asya, Afrika, Avrupa ülkeleri) mukavemet, düzgünsüzlük ve tüylülük değerleri için %5-%25-%50 ve %95lik alanlara ayrılmış ve her bir alana giren değerler saptanmıştır. Doğal olarak yüksek mukavemeti, düzgünsüzlüğü iyi ve düşük tüylülükteki iplikler %5lik kısma dahil olmaktadır. İplik üreticileri de %5 ile %25lik kısma dahil olan değerleri elde etmeye çalışmaktadırlar. PES/Viskon ve PES/Pamuk karışımları baz alınarak %5-%25 kısmına dahil değerler :
1. Mukavemet (Rkm=0,981 cN/tex)
%50/50 PES/Pamuk 30Ne 22Rkm
%65/35 PES/Viskon 30Ne 27Rkm
2. Düzgünsüzlük (% )
%50/50 PES/Pamuk 20Ne 9.5, 30Ne 10.5
%65/35 PES/Viskon 20Ne 8.5, 30Ne 9.5
%50/50 PES/Pamuk İnce ye Kalın yer Neps
20Ne 0 22 70
30Ne 2 35 80
%50/50,%65/35PES/Vis 30Ne 6 20 25
3. Tüylülük
Tüylülük ölçümleri de düzgünsüzlük ölçümleri gibi Uster tester 3 cihazında gerçekleştirilir.
%50/50 PES/Pamuk 20Ne %5
30Ne %4.5
%65/35 PES/Viskon 30Ne %5.5 şeklindedir.
Üretimi gerçekleştirilen karışım ipliğin istenilen şartlara uygunluğunun tespiti için :
-Karışım oranı (kimyasal yöntemlerle)
-Büküm miktarı
-Numara
-Düzgünsüzlük
-Mukavemet
-Tüylülük kontrolleri gerçekleştirilmeli, istenilen şartları sağlamayan iplikler ve üretimlere anında müdahele edilmelidir.
Boyanan mevcut tekstil lif karışımları :
KARIŞIMLAR MİKTAR (Kg*1000000) ORAN(%)
Polyester/Pamuk 3350 58.4
Polyester/Viskos 1170 20.4
Selüloz karışımları 545 9.5
Polyester/Yün 410 7.1
Yün/Akrilik 80 1.4
Diğer sentetik lifler 75 1.3
Diğer pamuk karışımları 65 1.1
Nylon/Yün 45 0.8
toplam 5740 100
Bir substrat tipi olarak, Polyester/Selülozikler, üç ana sentetik tiplerinin tümünden daha fazla miktardadır ve pamuğa göre ikinci sıradadır. Diğer tüm pamuk ya da viskos harmanları, hem Polyester/Pamuk hem de Polyester/Viskosdan daha az önemlidir.
Karışım materyalleri işlemede toplam lifin (%20den daha fazlası) ortalama oranın üzerinde işlenmesi ve karıştırılması, gelişen ya da gelişmekte olan ülkelerde kurulan kompleks ya da sofistike tekstil endüstrisinden kaynaklanmaktadır. Asya Pasifik bölgesinde bu tablo bazı yerlerde %40ı geçer. (Tayland, Malezya ve Endonezya) Bazı yerlerde ortalamanın üzerindedir. (Avustralya, Burma, PR Çin, Hong Kong, Japonya, Kore, Filipinler, Singapur ve Tayvan) Güney Afrika, Kanada, Amerika, Meksika ve Brezilya karışım liflerinin ortalama oranının üzerindeki diğer üreticilerdir. Çoğu Avrupalı tekstil endüstrileri, karışımları %10-20sini işler. (ülkeler : Almanya, Portekiz, Yunanistan, İspanya, Bulgaristan, Romanya ve Polonya) İngiltere tekstil endüstrisi ise %17.5e sahiptir. Ama oranlar Polyester/Yün tarafından oluşturulur. (U.K. karışımlarının %42si ve Nylon/Yün (%16), ortalamanın üzerindedir.)
Lif Karışımlarının Gelişmesinin Sebepleri :
1.Ekonomi : Daha ucuz substratla karışım yapılması ile pahalı lifin seyreltilmesi.
2.Dayanıklılık : Kırılgan lifin kullanım süresini uzatmak için daha dayanıklı komponentle birleştirme.
3.Fiziksel Özellikler : Her iki lif komponentinin, karıştırılmasıyla istenilen performans karakteristiklerine ulaşılarak avantaj elde edilebilir.
4.Renk : Multi renk içeren kumaş ya da yeni giysilerin dizaynının geliştirilmesi.
5.Görünüş : Üniform olarak aynı renge boyanmış, görünüşü, parlaklığı, kıvrımı ya da numarası farklı ipliklerin kombinasyonunun kullanılmasıyla çekici görünüş elde edilmesi.
SONUÇLAR
Günümüzde giysiliklerde kullanılan bazı lif karışım yüzdeleri :
T-shirt-Body-Bluz (bayan giyim)
• %90 viskon
• %10 lycra
______________________
• %97 viskon
• %3 lycra
______________________
• %80 pamuk
• %15 viskon
• %5 lycra
______________________
• %55 pamuk
• %40 viskon
• %5 elastan
______________________
• %50 pamuk
• %50 poliester
______________________
• %55 ramire
• %26 pamuk
• %16 nylon
• %3 spandex
______________________
• %47 poliester
• %47 viskoz
• %6 elastan
______________________
• %94 pamuk
• %6 spandex
______________________
• %87 poliester
• %13 lycra
______________________
Kazaklar
• %97 akril
• %3 lycra
______________________
• %85 poliakril
• %15 yün
______________________
• %80 yün
• %20 poliamid
______________________
• %60 yün
• %20 angora
• %20 nylon
______________________
• %70 akrilik
• %30 nylon
______________________
• %30 yün
• %70 akrilik
Gömlekler
• %70 viskon
• %30 linen
________________________
• %80 pamuk
• %20 poliester
_______________________
Pantolonlar
• %92 pamuk
• %8 lycra
_______________________
• %85 pamuk
• %15 poliamid
_______________________
• %70 pamuk
• %30 poliakril
Montlar-Kabanlar-Paltolar
• %50 yün
• %30 poliamid
• %20 angora
Yapısında özellikle elyaf ve filamentler bakımından birbirine benzemeyen bileşenler bulunan ipliklere karışım veya kombine iplik denir. İki veya daha fazla elyafı bir araya getirerek karışım elyaf elde edilir.
Karışım, iplik üretimi ve yüzey oluşumundan bu yana yapılagelmektedir. Karışım ile iyileştirilen kalite ve düşürülen maliyet yanında başka yararlar da kazanılır. Eski iplikçiler "iplikçinin sanatı karışımda gizlidir" diyerek karışımın önemini güzel bir şekilde vurgulamışlardır. Günümüzde lif karışımı bilim ve sanatın bileşimi olarak düşünülmektedir.
Sentetik liflerde daha lif üretimi sırasında karışımı gerçekleştirmek mümkündür. Bu durumda kompleks lifler; çift oluşumlu (bikonstituted) lifler ve çift bileşenli (bikomponent) lifler şeklinde tanımlanırlar.
KARIŞIMIN AMACI
İplik fabrikalarında kullanılan hammaddeler özellikleri bakımından homojen bir nitelik taşımazlar. Hammaddelerin incelikleri, uzunlukları, mukavemetleri, elastikiyetleri, rengi gibi temel lif özellikleri farklı; aynı partilerde kendi arasında veya farklı partiler arasında önemli değişiklikler gösterebilirler. Bu duru doğal lifler için farklı yetişme koşullarından kaynaklanmaktadır. Örneğin; kısa/uzun, kaliteli/düşük kaliteli, mukavim/zayıf, temiz/kirli pamuk lifleri bulunabilir. Sentetik liflerde; lifler içindeki farklılıklar ise üretim koşullarından kaynaklanabilir. Kimyasal lifler temelde endüstriyel olarak kontrollü bir dizi işlem sürecinden geçtikten sonra elde edilmelerine rağmen; üretim partileri arasında az çok farklılıklar bulunabilmektedir. İncelik ve uzunluk bakımından oldukça düzgün olmalarına rağmen; sentetik liflerde kıvrım farklılıkları, ton farklılıkları ve fiziksel özelliklerinde çok az da olsa sapmalar olmaktadır. Bu sapmaları dengeleyebilmek amacıyla karışım işlemi gereklidir.
Lif karışımları çeşitli amaçlarla yapılır.Örneğin:
-Karışım ile olası olduğunca düzgün dağılımlı bir hammadde elde edilir. Mevsim, klima ve bakım koşullarından ötürü hammadde üzerindeki olası değişiklikleri ve teknik olarak üretim hatalarından kaynaklanan sapmaları homojenize ederek, her noktası aynı özelliği gösteren bir ürün elde edilir. İplik içinde komponentlerin homojen dağılması iplikte düzgün çalışmayı güvence altına almakta, aynı zamanda mukavemet yönünden komponentlerden optimal şekilde yararlanılması sağlanmaktadır. Elyaf kesitinde sağlanacak homojenlik ipliğin daha düzgün, kumaşlarda daha iyi bir strüktür yapısını garantileyecektir.
-Farklı kaynaklardan gelen hammaddelerin iplik içinde homojen dağılımı sonucu üretilen ürünün kalitesi yükseltilir.
-Karışım komponentlerin iyi özelliklerinden yararlanılır. (Örneğin; polyester/pamuk karışımında polyesterin sağlamlık ve kolay bakım özelliklerinden yararlanılır.) Uygun lif inceliği ve uzunluğu seçilerek tuşe, parlaklık, renk vs.ye etki edebilir.
-Pahalı olan doğal liflerin bir kısmı yerine oldukça uzun olan yapay lifler kullanılabilir. (Örneğin; yün/viskon)
-Kullanım yerine ve amacına uygun olarak düzgün satıhlı, parlak-mat lifler veya lif karışımları kullanılır.
-Farklı özelliklerdeki lif çeşitleri veya tipleri kullanılmakla modaya uygun efektler kazanılır.
-İpliklerde fizyolojik özellikleri daha iyi hale getirmek amacıyla karışım yapılır. Örneğin; ısı izolasyonu, tutum özellikleri, nem çekme özellikleri gibi.
-İplikte, iplikten elde edilen kumaşta ve son mamulde bakım özelliklerinin düzeltilmesi amacıyla karışım yapılır. Tekstil mamullerinde yıkama, kurutma, ütüleme gibi özellikler iyileştirilir.
Yapay lifler henüz yokken doğal liflerle, istenilen özelliklere göre düşünülen kombinasyonlarla optimal bir konum saptanmış ve çalışılmıştır. Örneğin; %50 koyun yünü ile karaca, geyik lifi karıştırılarak sadece kullanım değeri yükseltilmekle kalınmayıp; av ile kazanılan bu lifler de değerlendirilmiştir.
Yapay liflerdeki gelişmeler ışığında karışım tekstillerine yeni özellikler kazandırmak olası olmuştur. Karışımda yapay lif kullanımının yararları maliyeti düşürmenin yanısıra daha düşük yüzey ağırlığı, daha kolay bakım (yıka-giy) imkanı, belirli artikel grupları için çok kolay dikim imkanıdır. Yüksek hacimli liflerin (Örneğin; HB-polyester, HB-orlon) üretime girmesiyle birlikte örme sektöründe HB-artikellerin üertimi başlamıştır. Ayrıca dokumada da hacimli, yumuşak, tüylü üst yüzey kazanılmıştır.
Ürün için fiat etiketi önemli olduğundan pahalı olan doğal liflerin bir kısmı yerine ucuz yapay liflerin kullanımı düşünülmekteydi. Ancak genelde kullanım değeri ağrı basmaktadır. Doğal liflerle yapay liflerin karışımı daha çok, kullanım değerini yükseltmek amacıyla yapılmaktadır. Kullanım rahatlığı ve hijyen açısından karışımın özel bir yeri vardır.
Üretim işlemleri boyunca hammaddenin makinadaki davranışını iyileştirmede bazı avantajlar getirilebilir. Örneğin, kısa stapelli bir materyalin işlenmesinde bir miktar uzun lif karıştırıldığında bu lifler taşıyıcı lif görevi yaparak randıman ve kalitenin yükseltilmesinde önemli katkılarda bulunabilir.
Lif karışımlarını kullanmanın bir diğer nedeni de modadır. Üçlü veya daha çoklu karışımlarla çalışılarak özel efekt iplikleri yapılır. Karışım komponentleri farklı incelik ve renklerde seçilerek bu etki arttırılabilir.
OPTİMAL KARIŞIM
Karışımdan amaç liflerin avantajlı özelliklerini bir araya getirmek, bir diğeri ile birleştirmek ve bir diğerinin istenmeyen özelliklerini kapatmak veya azaltmak olduğuna göre "optimal karışım" ortaya çıkmaktadır.
Değişik karışım oranlarındaa üretilen aynı tip ürünün özellikleri de değişiklik arzeder. Optimal karışımın hangi lifler arasında ve hangi oranlarda olduğunu saaptayabilmek için her şeyden önce üründen beklenen özelliklerin bilinmesi gerekir. Bilinenden yola çıkılarak uygun lif seçimi yapılır. Hangi lifin hangi liflerle ve ne kadar oranla karıştırılması gerektiği hesaplanır. Tüm bunlar yapıldıktan sonra üretimin teknolojik açıdan yapılabilirliği araştırılır.
Çeşitli lif karışımlarından üretilmiş bir iplikte, bu ipliği meydana getiren lif bileşenlerinin, ipliğin içinde düzgün bir dağılım göstermesi istenir. Öngörülen lif bileşenlerinin, ipliğin her bölümünde aynı dağılımı gösterebilmesi için lif komponentlerinin çok iyi bir şekilde karışmış olması gerekir.
Karışımı oluşturan lif komponentlerinin fiziksel özellikleri (incelik, uzunluk, özgül ağırlı vs ) ne kadar farklıysa bu komponentlerden düzgün daağılımlı karışım elde etmek o kadar zor olur. Ancak özel amaçlı efekt karışımlarında farklı özellikteki komponentler bilinçli olarak karıştırılmaktadır.
Bitmiş ürün için en iyi kaliteyi rasyonel bir şekilde elde edebilmek amacıyla göz önünde bulundurulması gereken başlıca lif özellikler şunlardır:
-Elastikiyet,
-Kıvrımlılık,
-Kopma mukavemeti,
-Düzgünsüzlük,
-Dış yüzey yapısı,
-Nem alma durumu vs.
Belirtilen nedenler dolayısıyla değerli liflerden uygun fiyatta (ekonomik) üretim yapmak olanaksızdır.Ancak fiyatı dengeleyebilmek için değerli liflerle daha az değerli lifleri karıştırmak suretiyle optimal karışım elde edilir. Bunun için de ön hesaplama ve karışım kontrolleri gereklidir.
Optimal karışımda bir ürünün karışım optimizasyonunda etken olan faktörler saptanır ve bunların kötü-yeterli-iyi şeklinde değişik karışım oranlarında tanımlar yapılarak üründe aranan etken faktörleri kapsayan bölge saptanır ve asıl üretime geçilir.
KARIŞIM İÇİN GEREKLİ OLAN LİF ÖZELLİKLERİ
LİF SEÇİM KRİTERLERİ
Karışım ipliği bünyesinde liflerin yerleşim düzeninin bitmiş yüzey (mamul) karakterine büyük etkisi vardır. Merkezine yakın yerleşen liflerin subjektif etkisi bulunurken, dış yüzeye hakim görünüm ve tuşe gibi özellikleri ön plana geçer. Yapılan çalışmalar göstermiştir ki, karışım ipliğine kısa veya kaba lifler ipliğin dış yüzeyinde, uzun veya ince lifler merkezde, iplik çekirdeğinde yer alırlar.
Karışımda kullanılar liflerin iplik bünyesinde alacağı yer aslında lif komponentlerinin karışım biçimi ve eğirme yöntemine bağlıdır.
Karışımlarda lif seçimindeki iki önemli kriter ekonomiklik ve kalitedir. Lif özelliklerinin yanısıra üretilen ipliğin özellikleri de karışımda etken olan faktördür. Özellikle tuşe, hacim, görünüm ve mukavemet kullanılan iplik üretim sistemi ile yakından ilgilidir.
Bir karışım ipliğinin oluşumunda en öenmli eğirme kuralları beklirtilirse:
Elyaf inceliği: Elyaf inceliği ipliğin eğrilebilirlik sınırını belirlemektedir. İşe yarar bir iplik elde edebilmek için iplik kesitinde bulunan minimum lif sayısı söz konusudur. Bu durum özellikle rotor iplikçiliğinde büyük önem taşımaktadır. Eğirme sınırını yukarıya çekebilmek için sentetik kökenli daha ince mikronerli veya mikrofiber kullanmak gerekmektedir.
Değişik incelikte elyafın karıştırılmasında aynı değişik renklerde elyaf partileri karıştırıyormuş gibi, karışımın olabildiğince homojen olmasına dikkat etmek gerekir. Eğer bu yapılmayacak olursa veya komponentlerden birisi çok düşük ise komponentler karışma yerine ayrışacak, bu durum sadece hata ve düzgünsüzlüklere yol açmayacak, aynı zamanda iplikten beklenen spesifikasyonların tersine sonuçlar vermesine neden olacaktır.
Elyaf karışımlarıyla ilgili diğer bir kriter ise mukavemet/elastikiyet eğrisi ilişkisidir.
Bazı sentetik elyaf çeşitlerinin mukavemet değerleri: Polyester......................................55 cN/tex
PAC (Akrilik)..............................30-35 cN/tex
Viskon..........................................25 -30 cN/tex
Polinozik......................................40 cN/tex
PA (Poliamid)..............................55 cN/tex
İPLİKÇİLİKTE YAYGIN OLAN LİF KARIŞIMLARI
İkili Lif Karışımları
-Polyesterli Karışımlar
PES/Pamuk
PES/Yün
PES/Keten
-Akrilik Karışımları
Akrilik/Yün
Akrilik/Viskon
Akrilik/Keten
-Nylon (poliamid) Karışımları
-Viskon Karışımları
Viskon/Pamuk
Viskon/Yün
Viskon/Poliamid
Üçlü Lif Karışımları
-Pamuklu Sistemlerde Üçlü Karışımlar
PES/Pamuk/Keten
PES/Pamuk/İpek
PES/Akrilik/Viskon (%50/30/20)
PES/Pamuk/Diğerleri (%55/25/20)
PES/Viskon/Diğerleri (%85/10/5)
-Kamgarn Sisteminde Üçlü Karışımlar
PES/Yün/Keten
PES/Keten/İpek
PES/Yün/Diğerleri (%50/30/20)
PES/Yün/Angora (%55/25/20)
PES/Yün/Akrilik (%50/30/15)
-Strayhgarn Sisteminde Üçlü Karışımlar
Yün/Viskon/Poliamid
Diğer Karışımlar
-Karışımda Kullanılan Diğer Lifler
Tiftik İpek
Angora Kaşmir
Deve Tüyü Keçi Kılı
Lama Kılları Alpaka
-Karışımda Kullanılan Mineral ve Anorganik Lifler
Asbestli Karışımlar
Metal Lifli Karışımlar
-Döküntüler
Yoluk Yün Karışımları
İplik Dolgu Materyali
Kemp Lifi
-Mikrolifler
-Teknik Lif Karışımları
KARIŞIMDA YAYGIN OLARAK KULLANILAN LİFLER
Karışımı oluşturan her bir lif komponentinin gerek üretim teknolojisi, gerekse çeşitli lif özellikleri bakımından üretilecek iplik veya tekstil yüzeyine belirli etkisi olmaktadır. Bunun için lif özelliklerini bilmek, eğer optimum bir şekilde çalışılırsa elde edilecek mamulun özelliklerini de bilmektir.
Karışım ipliği üretiminde çok sık kullanılan lifler pamuk, keten, viskon, yün, poliakhitril, poliamid, polyester ve kısmen ipektir. Polivinilalkol, polipropilen ve polietilen gibi lifler erime noktaları-buruşma tutumları özelliklerinde davranışları nedeniyle çok sık kullanılmamaktadır. Bu lifler içinde polipropilen elyafın özel bir yeri vardır.
Polipropilen lifleri, ucuzluğu, pahalı yatırımlar gerektirmemesi ve önemli lif özellikleri nedeniyle önemi giderek artan bir elyaftır.
Pamuk
Pamuk elyafı dünya üretiminde %48lik bir paya sahiptir. 1960-1990 yılları arasında dünya elyaf üretiminde pamuğun payı %70lerden %45lere kadar düşmüştür. Bu düşüşün nedeni sentetik elyaf üretimine bağlanmaktadır. Her ne kadar pamuk üretimi önemli bir düşüş gösterse de liderliğini korumaktadır.Dünyadaki en önemli pamuk lifi üreticileri; Çin, USA, SSCB, Hindistan, Pakistan, Brezilya, Türkiye, Mısır, Avusturalya ve Meksika'dır. En önemli ihracat yapan ülkeler ise; USA, Pakistan, SSCB, Çin, Avusturalya, Sudan, Paraguay, Brezilya, Mısır ve Meksika'dır.
Pamuk elyafı için en önemli kriterler temizlik derecesi, renk ve ştapel uzunluğudur. Temizlik derecesi değerlendirmesi
-Good middlig
-Strict middling
-Middling
-Strict low middling
-Low middling
-Strict good middling
-Good ordinary
şeklinde yapılır.
Pamuğun doğal rengi sınıflandırma için çok önemli bir kriterdir. Çünkü pamuğun rengi bize olgunluğu, hastalık durumunu ve hava koşullarına karşı davranışı hakkında bilgi verir. Pamuk lifi üretildiği ülkeye göre beyaz, krem, hafif sarımsı veya kahverengimsi olabilir. En iyi renk sınıfı beyaz olandır. Pamuk lifinin en önemli özelliği elyaf uzunluğu (ştapel) dur. Genel olarak 10-60 mm arasındaki ştapelde pamuk elyafı üretilmektedir. Fakat tekstil sektöründe kullanılan tipleri 25-30 mm elyaf uzunluğuna sahip liflerdir. Pamuk elyafının inceliği hakkındaki bilgi ise mikroner değeri ile belirlenir. Pamuk elyafının özgül ağırlığı 1,53-1,55 g/cm3 arasında değişmektedir. Olgunluk derecesi ise yetiştirilen bölgeye ve zamana göre farklılıklar gösterebilir. Genellikle pamuk lifi olgunluk değeri %75-85 arasındadır. Pamuk lifinin dayanım özellikleri ise yetiştirilen bölgeye, yıla ve bakım koşullarına göre farklılıklar gösterebilir. Pamuk elyafı ütülenmediği zaman belirgin bir buruşma eğilimi gösterir. Fakat dikkatli bakım ve bitim işlemleri buruşma değerini geliştirir.
Boncuklaşması ve lifleşme özelliği zayıftır. Kaynamaya karşı direnci çok iyidir. Hijyen açısından problem oluşturmaz. Absorbvisyonu, hava geçirgenliği ve rahatlık hissi oldukça iyidir. Yumuşak ve hafif olması nedeniyle giyim rahatlığı sağlar. Islaklık hissi vermeden buhar şeklinde nemi üzerine alabilir. Kendi ağırlığının %50-65ine kadar olan suyu veya sıvıyı daamlama yapmadan emebilir. Kuruması ise yavaştır.Pamuk lifinin mukavemeti selülozik fibrillerin yapısı nedeniyle oldukça iyidir. Pamuk ipliğinin mukavemetini ise elyafın uzunluğu ve iplik büküm miktarı belirler.Pamuk lifinin elastikiyeti oldukça düşüktür. Pamuk ipliğine verilecek fazla büküm, değişik dokuma konstrüksiyonları veya örme şekli bu eksikliği giderebilir. Pamuklu kumaşların yüksek buruşma eğilimleri, elyafın esneme özelliğinin düşük olmasından kaynaklanmaktadır. Bu dezavantaj özel terbiye prosesleri ile giderilebilir. Pamuk ısıyı genellikle iyi iletir. Yüksek nem transportu özelliğine sahiptir. Termal iletkenlik değeri 17,5 ile en yüksek olan konvensiyonel liftir. Pamuk lifi uzun süre güneş ışığına maruz kalırsa okside olur ve mukavemetini kaybeder.
Pamuğun bu özellikleri en popüler ve en fazla tüketilen lif olmasını sağlamaktadır. Gömleklik kumaşlardan iş elbiselerine, yatak çarşaflarından dikiş ipliklerine, çadır bezlerinden mobilya döşemelerine kadar çok geniş bir yelpazede kullanılmaktadır.
Pamuk lifinin temizlenmesinde kaynatılabilmesi, ütülenebilirliği ve çamaşır makinasında kurutulabilirliği gibi özellikleri kullanım alanını genişletmektedir.
Keten
Dünyadaki keten üretimi son 25-30 yılda pek bir değişim göstermemiştir. Yıllık üretim 600.000-700.000 ton arasındadır. Dünya lif üretimi içindeki keten lifi üreticileri; SSCB, Fransa, Çin, Polonya, Romanya, Mısır, Belçika, Hollanda ve Macaristan'dır.
Keten lifinin mukavemeti pamuğun 2-3 katıdır. Elastikiyeti ise aynı pamuk gibi oldukça düşüktür. Keten lifinin üzerindeki reçine, life sert ve düz bir yapı kazandırır. Bu yüzden fazla bir uzama göstermez. Vücut ısısını rahatlıkla dışarı verebilir. Rutubet almanın önemli olduğu yerlerde pamuğa tercih edilir. Pamuğa göre çok çabuk kurur. Aynı pamuk gibi kolay yıkanır ve kiri üzerinden atar. Işığa karşı ise pamuktan daha hassastır.
Genellikle yazlık giysilerde, çanta, valiz, ayakkabı, halat, masa örtüleri yapımında kullanılır. Ütüsüz kullanılması zordur. Çünkü çok fazla kırışır. Zaten bu kırışma eğilimi pazardaki payını sınırlamaktadır.
Viskon
Viskon doğal polimerlerden elde edilen selülozik esaslı bir kimyasal liftir. Hammaddesi çam ve kayın ağaçlarıdır. Viskonun kuru mukavemeti, normal tip 18-27 cN/tex, yüksek ıslak modüllü tip 32-45 cN/tex, pamuktan düşüktür. Yaş mukavemeti ise çok azdır. Kuru mukavemetine göre %40-70 oranında düşüş gösterir. Uzama değeri ise %15-30ile pamuğa göre iki kattan daha fazladır. Viskon, selüloz esaslı olduğu için elastikiyeti düşüktür ve çabuk kırışır. Viskon lifi orta derecede bir hava geçirgenliğine sahiptir. Termal iletkenliği 11,0 civarındadır. Viskon filament iplikler ise az hava geçirir. %11-14 kadar rutubet alabilir. %80-120 arasında su emme özelliğine sahiptir. Viskon elyafı 1,50-1,52 g/cm3 özgül ağırlığı ile hafif bir elyaftır. Bu yüzden pamuk gibi giyim rahatlığı oluşturur. Parlak olması istenilen kumaşlarda (özellikle astarlık kumaşlarda) kullanılır. Gömlek, elbise, dekorasyon ve bayan iç çamaşırı yapımında viskon filamentler kullanılır. Viskon lifi ise daha çok karışım yapılarak kullanılır.
Yün
Dünya yün üretimi yıkanmış 2 milyon ton civarındadır. Bu da toplam dünya lif üretiminin %5-6sı demektir. Başlıca yün üreticileri; Avusturalya, SSCB, Yeni Zellanda, Çin, Arjantin, Urguay, G. Afrika, Türkiye, İngiltere, Pakistan ve Almanya'dır.
Yün hayvansal bir lif olduğu için koyun üzerinden kırpıldığında oldukça detaylı yıkama işlemlerine tabi tutulduktan sonra kaliteli bir şekilde kullanılabilir. İncelik, elyaf uzunluğu ve kıvırcıklık yünün karakteristik özelliklerindendir. Yün koyun ırklarına göre ince,orta ve kalın olmak üzere üç gruba ayrılır. Merinos koyunundan elde edilen yün en ince ve kıvrımlı yündür. Elyaf uzunluğu ise; merinos koyunu 40-120 mm, krosbred koyunu 120-150 mm, şevyot koyunu 150 mmnin üzerinde lif uzunluğuna sahiptir.
Yün lifi hidroskobik karakterlidir. Ağırlığının 1/3ü kadar nem toplayabilir ve ıslanmaz. Nemi yavaş yavaş verir. Lif içinin hidroskobik olmasına karşın, lif yüzeyi su itici karakterlidir. Yün lifinin 9-18 cN/tex civarında yeterli bir mukavemeti vardır. Ancak diğer liflere kıyasla düşüktür. Bu yüzden yünden üretilmiş tekstiller çok dayanıklı değildir. Dokuma yapısı ve elastikiyeti sayesinde dayanıklılık kazandırılmaya çalışılır. Yünün uzaması %25-60 ile oldukça iyidir. Yaş haldeki uzaması ise kuru haldeki uzamasından fazladır. Elastikiyet yün lifinin en önemli özelliğidir. %30 elastikiyete sahiptir. Yünlü kumaşların bu özellikleri sayesinde kırışıklıkları kendiliğinden düzelir. Yün lifleri buharın etkisi ile istenilen şekle sokulabilir. Yün lifleri yüzeylerini kaplayan pul tabakası nedeniyle yüksek keçeleşme eğilimi gösterir. Kıvrımı fazla olan ince ve kısa lifler, kaba,düz kıvrımlı ve uzun liflere göre daha fazla keçeleşme özelliği gösterir.
Yün en hafif tabii liflerdendir. Özgül ağırlığı 1.32 g/cm3 tür. Yün lifleri 20C sıcaklık ve %65 bağıl nemde %10-12 sorbsiyon kapasitesine sahiptir. Yün lifleri düşük termal iletkenlik katsayıları 7,3 ile ısıyı kötü ilettiğinden vücut normal ısıda kalır. Bu yüzden daha çok kışlık giysilerde kullanılır. Yün liflerinin yumuşaklığı,inceliği giyim rahatlığını oluşturur. Kalın yünler tende dalama hissi uyandırabilir. Keçeleşme problemi dikkatliolmayı gerektirir. Kİr yün üzerine yapışma eğilimindedir. Yünün yıkandıktan sonra çekme veya uzamasını önlemek için soğuk su ve uygun bir yün deterjanı ile muamele etmek gerekir. Yün elyafı ıslak halde mukavemetinin %25-30unu kaybettiği için çamaşır makinasında santrifüj veya sobada kurutmadan kaçınılmalıdır. Yün lifi ; kazak, battaniye, palto, manto, kışlık bluz, halı, yangından koruyucu tekstiller ağırlıklı olmak üzere pek çok alanda kullanılmaktadır.
Poliakrilonitril (Akrilik)
Akrilik hemen hemen sadece elyaf olarak üretilen sentetik polimer esaslı bir kimyasal liftir. Tuşesi yün gibidir. Akrilik ısıyı kolay iletmez. Termal iletkenliği 8,0dır. Bu yüzden akrilik giysiler sıcak tutar. Akriliğin su emiciliği düşüktür. Elyaf kesidinin izin verdiği oranda, %8-9, su emebilir. Kuruması yün kadar olmasa da uzun sürer. Kirlenmeye karşı dirençlidir. Nem absorbsiyon kapasitesi ise 20C sıcaklık ve %65 bağıl nemde %1-2, 33C sıcaklık ve %95 bağıl nemde %4-5tir. Oldukça hafif bir elyaftır. Özgül ağırlığı 1,17 g/cm3tür. Akrilik 235Cde yumuşar ve yapışkan hale gelir. Işığa dayanıklıdır. Bu yüzden uzun süre güneş ışığı altında kalan giysilerde kullanılması uygundur. Mukavemeti ise 18/32 cN/tex arasında değişir. Kolay lekelenip kirlenmez. Temizlenmesi ve yıkanması kolaydır. Çamaşır makinasında yıkanabilir. Ütü tutumu iyidir fakat yüksek sıcaklıklardan kaçınmak gerekir. Akrilik üst giyim eşyalarında, battaniyelerde, dekorasyon ve koltuk kaplamalarında sıkça kullanılır.
Poliamid
Poliamid oldukça mukavim sentetik esaslı bir liftir. Yaş mukavemeti, kuru mukavemetinden %80-90ı kadardır. Mukavemeti 32-63 cN/tex arasında değişir. Kopma uzaması en yüksek olan liftir. Hem yaş hem de kuru halde %80lere varan uzama gösterir. Poliamid tekstil lifleri içinde 1,14g/cm3 özgül ağırlığı ile polipropilenden sonra en hafif elyaftır. Elastikiyeti oldukça yüksektir, kolay kolay kırışmaz. 20C sıcaklık ve %65 bağıl nemde %7-8 nem absorbe edebilir. Su alma miktarı ise kendi ağırlığının %11-12si kadardır. Parlak poliamid lifi güneş ışığına oldukça dayanıklıdır. Mat tipleri ise ışıktan etkilenir. Temizlenmesi ise çamaşır makinasında kolayca yapılabilir. Çabuk kurur, ütü istemez. Poliamid lifi; ince çorap, kadın iç çamaşırları, spor kıyafetleri, elbise, bluz, astar, kışlık koruyucu giysi ve dikiş ipliği yapımında kullanılabilir.
Polyester
Dünya sentetik elyaf üretimi 1990 yılında 65.000 ton artış gösterirken sadece polyester 130.000 tonluk bir artış göstermiş, poliamid ve akrilik ise üretim miktarı olarak düşüş göstermiştir. Bu da polyester elyafının piyasadaki önemini göstermektedir. Polyester lifi 65 cN/tex'e varan mukavemet değeri ile poliamid elyafıyla beraber en yüksek kopma mukavemeti ve sürtünme haslığına sahiptir. Mukavemet değeri pamuk tipi, yün tipi veya boncuklaşma olmayan tipte oluşuma göre 20-65 cN/tex değerleri arasında değişim gösterir. Polyester lifinin tüm tipleri 1,38 g/cm3 özgül ağırlığa sahiptir. %18-50 arası kopma uzaması değerine sahiptir. Elastikiyeti oldukça yüksektir, bu nedenle buruşma eğilimi düşüktür. Polyester lifi 20C sıcaklı ve %65 bağıl nemde %0,4-0,5, 33C sıcaklık ve %95 bağıl nemde %0,9-1 oranında nem absorbe edebilir. Isı izolasyonu elyaf formu için orta bir değerdir. Termal iletkenliği 7,0dır. Işık haslığı oldukça yüksektir. Isı haslığı ise selülozik liflere oranla daha yüksektir. %11-12 oranında su alma yüzdesine sahiptir. Polyesterden yapılmış tekstillerin kolay temizlenebilmesi, çabuk kuruması ve çamaşır makinasında yıkanabilmesi önemli bir avantajdır.
Dolgu elyafı, gömlek, spor ceket, perde, halı, non-woven, yatak çarşafı, astarlık kumaş, yağmurluk gibi alanlarda geniş birkullanım alanı vardır. Polyester elyafının kullanımında kolaylık ve avantaj sağlayan özellikleri;
-yüksek mukavemet,
-şekil alma, elastikiyet haslığı,
-yüksek ısılara dayanıklılık,
-pamuk,yün ve diğer sentetiklerle karışım yapılabilmesi,
-yüksek camlaşma derecesi,
-buruşma eğiliminin düşüklüğüdür.
Polyester lifi,yüksek mukavemeti, geç alev alan, yüksek kuvvetli, anti-statik özellikli, anti-pilling gibi değişik türlerde üretilebilir. Fiyatı, dayanıklılığı, sertliği, kolay açılabilir krimpleri, kolay muamele yeteneği ve içi delik olarak da (75200 ton kesik elyaf olarak) kullanılmaktadır.
Polipropilen
Polipropilen lifi %5lik üretim payı ile tüm sentetik lifler arasında dördüncü sıradadır. (PES % 49, PA % 26, PAC % 19) Polipropilenin genel amaçlı bir lif olmaması tüketimin sadece özel alanlarda gerçekleşmesini sağlamaktadır. Daha çok halat, sicim, balık ağları, tekstil taban halıları, duvar kaplamaları, oto döşemeleri, otomobil lastikler, hijyenik ve tıbbi alanda, jeotekstillerde ve çok ksıtlı miktarda giysi alanlarında kullanılmaktadır. Polipropilen lifi yaygın lif çeşitleri içerisinde 0,91 g/cm3 özgül ağırlık ile en hafif elyaftır. Polipropilen iç giysi ve spor giysilerin kullanışlığını sağlayan hiç nem absorbe etmeme özelliğine sahiptir. Tüm sentetik lifler içerisinde maksimum yüzey gerilimine sahiptir. Bu da nemin lif yüzeyine hiç bağlanmayacağı anlamını taşır. Polipropilen, ısı tutma kapasitesi açısından en düşük termal iletkenliğe, 6.0, sahip elyaftır. Kuru ve sıcak tutma özellikleri sonucu giyside rahatlık sağlar. Polipropilen itici bir lif olduğu için kir ve pislikler tutunamaz. Bütün bu davranışlarına rağmen polipropilen liflerinin konversiyonel metotlarla boyanamaması, renk çeşitliliğinin kısıtlı olması, örme esnasında problemlerle karşılaşılması, düşük temperatür stabilitesi ve yüksek boncuklaşma eğilimi giysi alanında kullanımı kısıtlamaktadır.
YAYGIN KARIŞIMLARIN ÖZELLİKLERİ VE KULLANIM ALANLARI
İKİLİ LİF KARIŞIMLARI
Polyesterli Karışımlar
Karışımda kullanılan polyester liflerinin ince veya kalın olması önemli değildir. Her şekilde en az % 50 polyester lifi kullanılmalıdır. Ancak o zaman eldesine çalışılan form stabilitesi ve kullanım değeri artışına ulaşılabilir.
Polyester/Pamuk Karışımı
Pamuklu kumaşlar yünlülere kıyasla daha hafiftir. Özellikle sıcak iklimi olan bölgelerde ısı değişimi ve yüksek nem transportu özellikleri nedeniyle mikro klima işlemini görür. %100 pamuğa kıyasla polyester/pamuk karışımı kullanımının sağladığı yararlar şöyle sıralanabilir :
-Daha yüksek kopma mukavemeti
-Yüksek aşınma mukavemeti
-Daha uzun dayanım
-Buruşmama
-İyi form stabilitesi
-Kolay bakım
-Oldukça kısa sürede kuruma
-Yıkamadan sonra ütü istememe
-Çok iyi boyut sabitliği
-Daha yüksek katlanma ve plise sabitliği
-Parlak lif kullanımıyla oluşturulan parlak ve ipeğimsi görünümlü yüzey
-Ayrıca merserizasyon işleminin gerekli olmaması
%100 polyestere kıyasla pamuk kullanımının yararları da şu şekilde özetlenebilir :
-Pilling oluşumu azalmaktadır
-Oluşturulan yüzey statik elektrikle yüklenmemekte, dolayısıyla doku veya örme yüzeyinde toz ve kir tutunamamaktadır
-Tüketici %100 yapay lif kullanmamış olmaktadır (psikolojik etki)
-İplik eğirme işlemi kolaylaşmakta, daha düzgün bant, fitil ve iplik elde edilebilmektedir.
Polyester/pamuk karışımlarında polyester oranı %50nin altına düştüğünde belirtilen özelliklere erişilemez. %30a kadar polyester oranıyla sadece düşük değerdeki pamuk işlenebilmesi amacıyla çalışılır. Burada polyester götürücü (sürükleyici) lif olarak kullanılmaktadır.
Karışımlarda pilling yapmayan polyester tipinin kullanımıyla normal polyesterli karışımlara kıyasla yumuşak bit tutum kazanılır. Ayrıca şardonlanmış yüzeylerde de pilling tehlikesi olmaz.
Uzun araştırmalar sonunda polyester/pamuk karışımındaki ideal oran % 65/35 şeklinde saptanmıştır. Bu şekilde her iki lif komponentinin özellikleri karışımda optimum olmaktadır.
%65/35 polyester/pamuk karışımı ipliklerle üretilen dokuma yüzeyleri şunlardır : İş elbiseleri, gömlek, bluz, spor giysisi, hafif mantoluk kumaş, yatak takımı, masa örtüsü, havlu ve çözgü atkısında.
%65/35 karışımı iplikler örme sektöründe özellikle kazak, hafif bayan mantoluğu, duble jarse, elbise, pantolon, etek vs gibi yerlerde kullanılır.
Polyester/pamukğun %67/33 oranındaki karışımından yapılan iplikler: Dokumada manto yapımında, örmede erkek çorabı üretiminde kullanılır.
Daha az yaygın olan % 50/50 polyester/pamuk karışımlarının kötü buruşma özelliğinden dolayı ve yıkama kolay kullanım özelliklerinin iyileştirilmesi için dokumadan sonra sentetik reçine ile yüksek terbiye işlemine tutulması gerekir.65/35 karışımına böyle bir işlem uygulanmadığı halde giyim tutumu bakımından 50/50 karışımından daima biraz daha iyidir.
50/50 karışımları ev giysisi, gömlek, bluz, yatak takımı, iç çamaşırı sahalarında kullanılır. 50/05 karışımları ile çözgü için 36-30tex (Nm 18-30/1) numaralarda eğrilen iplikler kot kumaşı üretiminde de kullanılır. Bu karışımda kullanılan pamuk kardedir ve iyi bir karışım homojenitesi beklenir.
Polyester/Yün Karışımı
Çok eskilerde yapılan çalışmalarda optimal özellikleri sağlayabilmek için karışımda polyester oranının yüksek tutulması gerektiği vurgulanmaktaydı. Hızla artan yün fiyatı da dikkate alınarak %70/30 polyester/yün karışımı özellikle yıka-giy artikellerde en çok kullanılan olmuştur. Ancak kalite ön planda tutulduğunda %55/45 polyester/yün karışımı kullanım değeri açısından kabul görmüş ve oturmuş bir orandır. Bu oran uzun araştırmalar sonrasında USA ve Almanya'da 60lı yıllar öncesinde kabul edilmiştir. %60dan fazla polyester kullanımı dokunmuş yapıda tuşe ve pilling yönünden problem oluşturmaktadır. pilling olmayan polyester kullanımı da bu sorunları ortadan kaldırmaktadır. Polyester/yün karışımı günümüzde: Dokumada %55/45 ve örmede %70/30 olarak kullanılmaktadır. Karışımda kullanılan polyester oranı arttıkça %100 yüne kıyasla şu yararlar sağlanır :
-Yüksek mukavemet
-Daha iyi form sabitliği
-Katlama ve plise sabitliği
-Isı ve nemde daha iyi kırışma özelliği
-Problemsiz yıkama, çabuk kuruma
-Daha yüksek aşınma mukavemeti
-Daha düşük mamul ağırlığı
Karışımda belirli oranda polyester kullanımı sayesinde yıkama sırasındaki keçeleşme olayı ortadan kalkar. Karışımdaki yün oranı arttığında aynı sonucu almak için yüne keçeleşmezlik işlemi yapmak gereklidir.
Çocuk giysisi, manto (özellikle bayan manto) üretimindeki her ağırlık kategorisinde dokuma sektöründeki standart karışım oranı %55/45 polyester/yündür. Üniforma ve benzeri dokuma yapılarında da bu orana uyulur. Polyester/yün karışımı günümüz örme sektöründe de her sahada kullanılır.bakımının kolay olmasından dolayı %70/30 karışım oranı tercih edilmektedir. Böylece bir yün ceketin yıkama ve kurutma aşamalarında katlanılan zahmetler ortadan kalkmış olur. Önemli kullanım yerleri; kazak, metraj kumaş, iç çamaşırı vsdir. Karışımdaki polyester oranının düşürülmesi olumlu özellikleri azaltmaktadır.
Polyester/Viskon Karışımı
Karışımda viskon kullanmanın yararları genel anlamda:
-Nem içeriğinin iyi regülesi
-İpek gibi parlağımsı görünüm
-iplik boyaya iyi uyum şeklinde özetlenebilir.
Polyester/viskon karışımlar 70/30 ve 67/33 oranlarında dokuma ve örme yapılarının üretiminde kullanılır. Polyesterin mukavemeti yüksek olduğundan karışımda normal viskon lifi kullanılır. Belirtilen karışım oranları çocuk giysisi, kazak, gömlek ve bluz gibi artikellerin üretimi için uygundur.
Polyester/Keten Karışımı
Keten kullanımı moda ile bağımlıdır. Keten lifleri önceden ağartma ve alkalilerle işlem görmüş olduklarından yapay liflerle karıştırıldıkları zaman ekstra bir işlem görmeleri gerekmemektedir.
Polyester/keten karışımları genellikle dokuma artikellerinde ve %70/30 oranında kullanılır. Tipik keten havasnın kazanılması için %80/20 karışım oranı yeterlidir. Bu oran artikelde bakım kolaylığının kazanımı için de yeterli olmaktadır. Kırışma özelliği nedeniyle keten saf olarak kullanılmaz ise de karışım halinde problemsiz bir şekilde işlenen ketenin dokuma ve örme sektöründe kullanılması amacıyla saf olarak işlenebilir hale getirilmesi çalışmaları halen sürdürülmektedir.
Polyester/Poliakrilonitril Karışımları
Giyim endüstrisi için yapay lif/yapay lif karışımlarının kullanımı günden güne artmaktadır. %50/50 ve %60/40 polyester/poliakrilonitril karışımları
-Hacimlilik
-Kolay bakım özelliği
-Fiyat uygunluğu gibi avantajlar sağlamakta; çocuk giysisi artikellerinde kullanılmaktadır. Örme sektöründe genelde %55/45 karışımı kullanılmaktadır. Fikse edilecek artikellerde beklenen özelliklere göre %50/50 veya %70/30 karışımı kullanılmaktadır.
Polyester/HS Karışımı
HS (HB) özellikteki liflerin kullanımı ile ürünün görünüm ve tuşesi değiştirilebilir. Polyester-HS ve poliakrilonitril-HS lifleri: Dokumada %30, örmede %40 oranında kullanılmaktadır.
Akrilik Karışımları
Poliakrilonitril lifleri özellikle iyi kıvrılma özellikleri nedeniyle karışımda kullanılırlar. Bu özelliğin korunabilmesi ve kalıcı olabilmesi için poliakrilnitril (PAC) kullanımoranıın en az %60 ve daha yüksek özel amaçlarla kullanılmaktadır. Karışımda PAC payının ne kadar olması gerektiği, diğer komponentin boyama açısından ne kadar ihmal edilebileceği gibi düşüncelere de bağlıdır.
Poliakrilonitril/Yün Karışımı
PAC görünüş olarak yüne en çok benzeyen liftir.Karışımda PAC oranı arttıkça:
-Daha yüksek mukavemet
-Daha iyi form stabilitesi
-Daha az keçeleşme eğilimi
-Daha az yüzey ağırlığı kazanılır. PAC-HB liflerinin kullanımı ile hacimlilik arttırıldığından karışımda PAC oranının arttırılması avantajdır. Ancak bu durumda dezavantaj olarak pilling olayı meydana gelmektedir. Buna engel olmak için pahalı ve kaliteli artikel üretiminde pilling olmayan PAC lifi kullanılır. Bu durumda da tuşe daha az yün gibi olur ve statik elektriklenme rahatsız eder. Dokunmuş artikel üretiminde PAC/yün karışımları; kötü pilling olayı, iyiolmayan form stabilitesi nedeniyle polyester/yün karışımlarının yerini alamazlar. Ayrıca konfeksiyonda da ütüleme ve dikim aşamalarında problem olur. PAC kısmi parlama yapar. Fakat diğer avantajlı yönleri göz önüne alınarak yine de çocuk giyimi sektöründe sınırlı miktarda kazak ve kadın-erkek çorabı üretiminde kullanılır.
%55/45 ve %70/30 gibi bilinen karışım oranlarının yanında %80/20lik ve hatta %100 PAC kullanımı da giderek yaygınlaşmaktadır. %50/50 PAC/yün karışımı kamgarn iplikler düz örgüde kullanılmaktadır.
Poliakrilonitril/Viskon Karışımı
PAC/viskon karışımı genellikle örme artikellerde ve %70/30 oranında, ucuz artikellerde ise %50/50 oranında kullanılır. Karışımdaki PAC kısmı form stabilitesi ve hacim kazandırırken viskon kısmı da iyi bir nem regülasyonu sağlar ve statik elektriklenmeyi azaltır.
Yapılan bir çalışmada %50 PAC ile %50 modal lif karışımından yapılan 36x2 tex numaradaki kamgarn ipliğin düz ve yuvarlak örgüde çok iyi kullanım özelliği sağladığı görülmüştür. Örgünün ipeksi bir tuşeye sahip olduğu belirtilmektedir.
Poliakrilonitril/Keten Karışımı
Polyester/keten karışımlarına kıyasla daha iyi buruşmazlık özelliği nedeniyle örme artikellerde %50/50 oranında PAC/keten karışımları kullanılır.
Poliakrilonitril/HB Karışımı
PAC kablo halinde elde edildikten sonra kesme veya koparma konvertöründen geçirilerek kesikli lif haline getirilir. Daha sonra otoklavda doymuş su buharı ile işlem görme veya görmeme durumuna göre elde edilen PAC topsları farklı özellikler gösterir.
Genellikle akrilik elyaflarda yaygındır. Akrilik elyafın diğer sentetik veya doğal elyafla karışımında yüksek hacimliiplik eldesi mümkünür. Bu yüksek hacimli iplik eldesi mümkündür. Bu yüksek hacimli iplikler, normal ipliklere göre bir takım farklılıklar taşır. Bunlar genel olarak söyle sıralanabilir:
-nispeten kaba, kalın yapıdadır, uzama kabiliyetine sahiptir
-tutum ve tuşesi yumuşaktır
-örtücülüğü yüksektir
-su emme kabiliyeti yüksektir
-yıkama ve kuru temizleme özellikleri iyidir
-serbest halde veya baskı uygulanmış halde hacimliliklerini korurlar
Buna karşılık hacimleştirme işlemi lifin parlaklık ve mukavemetinin bir miktar düşmesine neden olur. PAC/HB lifleri yün, tiftik başta olmak üzere çeşitli liflerle %30-40 oranında karıştırılarak jersey, kazak, süveter, elbise, masa örtüsü, döşemelik, el örgü ipliği vs üretiminde kullanılır.
Poliamid Karışımları
Poliamid lifi yüksek aşınma mukavemetine sahip olması nedeniyle karışım komponenti olarak kullanılmakta ve mamulde kullanma değeri artışı sağlamaktadır. %15-20 oranının altında poliamid kullanıldığında artikelde gözle görülür bir efekt sağlanamadığı gözlemlenmektedir. Uygulamada %20-35lik poliamid oranlarında çalışılmaktadır. Poliamid lifi kullanım oranının saptanmasında bitmiş tekstilin konstrüksiyon ve kullanım yerine göre karar verilir. Poliamidin diğer yapay liflere karşı dezavantajı, düşük ışık, ısı ve form sabitliğidir. Yünle aynı boyarmadde ile boyandığından dolayı özellikle strayhgarn harmanlarında çokça kullanılır.
Viskon Karışımları
Viskon/Pamuk Karışımı
Viskon/pamuk karışımları dokuma ve örme sektöründe kullanılır. İç çamaşırı sektöründe %33/67 oranındaki viskon/pamuk karışımı en iyi özellikleri sağlamaktadır. Yıkama ve form stabilitesi saf pamuğa kıyasla biraz kötüdür.
Yüksek ıslak mukavemetli viskon (HWM-Tipi) ile pamuğun %50/50 ve %30/70 oranlarındaki karışım hafif dokuma artikellerin üretiminde kullanılır. Viskon-HWM tipinin kullanılması ile yükek mukavemet nedeniyle daha iyi kullanım özellikleri kazanılmaktadır. Ayrıca viskonun yüksek parlaklığı nedeniyle viskon/pamuk karışımlarını merserize etmek gerekli değildir. Değişik oranlarda viskon/pamuk karışımları ile yapılan bir çalışmanın sonucuna göre: karışım olayının açık elyaf veya bant formunda olmasına göre efekt değişik olmakta; %33/67 viskon/pamuk karışmında yaş ve kuru mukavemet eğrileri bir noktada kesişmekte, saf pamuğa kıyasla %30a kadar viskon kullanımı; cerlerde rahat çalışma, daha iyidüzgünlük değeri, temizlik, boyama imkanı, görünüm ve tuşe sağlamaktadır. Bu karışım oranında yaş ve kuru mukavemette bir olumsuzluk görülmemektedir. Viskon komponenti karışım oarnının %50nin üzerine çıkmaması vurgulanmaktadır.
Viskona harman yağı verilirken uygun yağ veya avivajın çok inca zerrecikler halinde püskürtülmesine ve hammaddenin üzerinde damlalaşmamasına dikkat edilmelidir. Aksi halde hidrofil karakterli viskon yağdaki suyu emer ve yağ nokta formunda düzgünsüz bir şekilde yüzeyde kalır.
Viskon/Yün Karışımı
Viskon ve yün genel olarak maliyeti düşürmek amacıyla ve %30/70 oranında karıştırılarak kullanılır.
Viskon/Poliamid Karışımı
Yapılan bir çalışmada %50 viskon ile %50 perlon çeşitli yöntemlere göre karıştırılarak 25 tex iplik halline getirilmekte ve baştan sona gözlemler yapılmaktadır.
ÜÇLÜ LİF KARIŞIMLARI
Pamuk Sistemindeki Üçlü Karışımlar
-Polyester/Pamuk/Keten
-Polyester/Pamuk/İpek
-Polyester/Keten/İpek
-Polyester/PAC/Viskon (%50/30/20)
-Polyester/Pamuk/Doğal Lifler (%50/35/15)
-Pamuk/Viskon/Diğer Lifler (%85/10/5)
Kamgarn Sistemindeki Üçlü Karışımlar
-Polyester/Yün/Keten
-Polyester/Keten/İpek
-Polyester/Yün/Diğer Lifler (%50/30/20)
-Polyester/Yün/Angora (%55/25/20)
DİĞER KARIŞIMLAR
İplik Dolgu Materyali
Düşük kaliteli ucuz iplik üretiminde harmanda genellikle iplik dolgu materyali kullanılır. Kısa, yumuşak ve ince lifler iplik oluşurken ipliğin merkezine yerleşirler. Bu nedenle dolgu materyali seçilirken lif inceliğinin hiç bir zaman ana materyalden daha kaba olmamasına dikkat edilmesi gerekmektedir. Böylece yapılan iplik hacimli bir görünüm alır ancak mukavemet oldukça düşüktür. Dolgu materyali olarak iyi kaliteli bir iplik üretiliyorsa kempling (12-20mm) veya eski iplik, kumaş ve örgü parçası kullanılır. Bunların kullanım oranı genellikle %15-25in üzerine çıkmamaktadır. Dolgu materyali ile çalışmada yeterli iplik mukavemetini sağlamak için iplikte daha yüksek bükümle çalışılır.
Mikrolifler
Mikrofilamentlerin üretilmeye ve tekstilde kullanılmaya başlaması ile daha küçük lif çapına inildiğinden dolayı sadece özel dış yüzey kullanımı değil burulma direnci ve ışık refleksiyonu gibi diğer fiziksel özelliklerde de değişimler olmuştur. Lif çapı küçüldükçe yüzey alanı artmaktadır. Özellikle hayat standartı yüksek ülkelerde mikroliflerin kullanımı günden güne artmaktadır. 0,6 dtex, 32mm, PAC-mikrolif Oe-rotorda 8,3 dtex (Nm 120) iplik numarasına kadar saf olarak eğrilebildiği gibi pamuk veya modallif ile ikili karışım olarak da eğrilip yuvarlak örgü sektöründe ince jersey artikelleri başarı ile kullanılmaktadır.
Teknik Lif Karışımları
Visil lifi moleküler polisilik asit zincirleri içeren selülozik bir liftir. Gerçek bi organik/inorganik lif karışımıdır ve kullanıldığı yerler; ateşe dayanıklı döşemelikler, ateşe dayanıklı koruyucu giysiler, dekoratif seramik tekstil malzemesi, sıcak gaz filtrasyonu, katalist taşıyıcılar.
KARIŞIM ORANI BELİRLENMESİ VE ETKİLEYEN FAKTÖRLER
Karışım Oranının Belirlenmesi
Farklı lif komponentlerinin belli oranlarda karışımı sonucu elde edilen karışım iplikleri, doğal olarak kendisini meydana getiren liflerin fiziksel, mekaniksel ve kimyasal özelliklerini gösterir.
Değişik karışım oranlarında üretilen aynı tip ürünün özellikleri ise değişiklik gösterir. Bu sebeple optimal, yani en elverişli ve uygun karışımın oluşturulması gerekir. Optimal karışımın, tesbit edilen lifler arasında hangi oranlarda gerçekleştirilmesi gerektiği ise üründen beklenen özelliklerin bilinmesi ile elde edilebilir.
Optimal karışımda bir ürünün karışım optimizasyonunda etken olan faktörleri saptanır ve bunların kötü-yeterli-iyi şeklinde değişik karışım oranları için tanımları yapılarak ürününde aranan etken faktörleri kapsayan bölge saptanır ve esas üretime geçilir.
Elde edilecek üründen beklenen daha özel davranışlar varsa (bakım kolaylığı, pillingleşme davranışı, statik elektriklenme, kuruma süresi, ısı geçirgenliği, su iticilik...gibi) etken faktörler içerisine dahil edilip karışım oranı daha detaylı bir biçimde belirlenebilir.
Karışımı oluşturan komponentlerin pozitif özellikleri bazı durumlarda istenen neticeye istenilen şekilde etki etmezler. Bazı lifler için belli bir etken faktörü sağlamak amacıyla belli bir karışım oranı belirlenmiş ve kabul görmüştür.
Karışım Oranını Etkileyen Faktörler
Karışım oranı belirlenirken göz önünde bulundurulan en önemli faktör ticari amaçlar ve maliyettir. Üretim maliyetinin iplik kalitesine uyması temel kriterlerdendir. Değerli liflerden uygun fiyatta üretim yapmak imkansız olduğu için değersiz lifler karıştırılarak optimal karışım elde edilmeye çalışılır.
Karışım oranı belirlenirken karışımın hangi noktada ve formda yapılacağı önem kazanır. Makina parkımız istenilen karışımı oluşturmayı engelleyebilir. Karışım homojenitesini iyi ayarlayabilmek için açık elyaf formunda gerçekleştirilen karışımlarda ekstrem karışımların (%95/5, %90/10...gibi) eldesi her zaman mümkün olmamaktadır. Aynı problem bant formunda karışım için de ortaya çıkabilir. Bir cer makinesine beslenebilecek maksimum bant sayısı belli olduğu için ekstrem karışımlar elde edilemeyebilir.
Karışım ipliğinin kullanılacağı alan ve yere göre de karışım oranı farklılık gösterebilmektedir.
Bu noktaya kadar belirtilen faktörler, teknolojik faktörler olarak algılanabilir. Bunların yanında oldukça önemli bir faktör de istekler ve talep durumudur. Tüm firmalar öncelikli olarak kar etmeyi ve büyümeyi göz önünde tuttuklarına göre pazar isteklerini yarine getirmek zorundadır. Örneğin günümüz şartlarında %65/35 (PES/Viskon) karışım ipliği triko (örme) sektöründe 28 Ne olarak oldukça rağbet görmektedir. Fakat unutulmaması gereken bir diğer nokta da bu karışım oranının da uzun tecrübeler sonucunda ortaya çıktığıdır.
Bir iplik işletmesine tüketici tarafından istek verilirken belirtilen faktörler tahmin edildiği gibi oldukça detaylı değildir. Çok özel üretimler dışında tüketici, tedarikçiye istediği ipliğin numarasını, karışım oranı ve kullanım dışında herhangi bir özelliğini belitmemektedir.
Olaya bilimsel olarak yaklaşan bir kişinin üretime geçmeden önce gözden geçirmesi gereken bazı kriterleri sıralayalım. Öncelikle değiştirilmesi mümkün olmayan, kullanılan elyaf tipine bağlı özellikler :
-Su iticilik
-Kir tutmazlık
-Statik elektriklenme
-Boyanabilme özellikleri
-Bakım kolaylığı
-Kuruma süresi
-Isı tutuculuğu
-Nem alma yüzdesi
-Hacimlilik
-Yüzey ağırlığına etkisi
-Tuşe
-Özgül ağırlık
-Uzama yüzdesi
-Alev alma durumu
-Pillingleşme
şeklinde sıralanabilir. Bu özellikler elyaf tipi doğrultusunda kesin eğilimler gösterecektir. Üretim sonucu ortaya çıkacak, kontrolü elimizde olan özellikler ise :
-Mukavemet (Rkm cinsinde kuru ve yaş)
-Düzgünsüzlük
-Tüylülük
-İplik geometrisi veya elyaf yerleşimi
-Görünüm
-Form stabilitesi
şeklinde sıralanabilir. Ama maalesef yukarıda belirtilen ve daha başka ilavelerde yapabileceğimiz özelliklerden çok az miktarı göz önünde bulundurularak üretim yapılmaktadır. Çünkü tüketici ihtiyacı olan ipliğin yalnızca üretim esnasında kopmamasını, yüksek randımanlı ve ucuz olmasını istemektedir. İplik üreticileri de bu özellikleri öncelikli olarak sağlamaya çalışmaktadır.
Karışım ipliği üreticileri, iplik mukavemet ve düzgünsüzlüğünü belirlerken USTER firmasının tüm dünya çapında yaptıkları bir takım araştırmaları kendilerine rehber edinmişlerdir. Bu araştırmalarda çeşitli iplik tipleri için dünyanın çeşitli yörelerinde üretim yapan firmalardan (Güney ve Kuzey Amerika, Orta Asya, Afrika, Avrupa ülkeleri) mukavemet, düzgünsüzlük ve tüylülük değerleri için %5-%25-%50 ve %95lik alanlara ayrılmış ve her bir alana giren değerler saptanmıştır. Doğal olarak yüksek mukavemeti, düzgünsüzlüğü iyi ve düşük tüylülükteki iplikler %5lik kısma dahil olmaktadır. İplik üreticileri de %5 ile %25lik kısma dahil olan değerleri elde etmeye çalışmaktadırlar. PES/Viskon ve PES/Pamuk karışımları baz alınarak %5-%25 kısmına dahil değerler :
1. Mukavemet (Rkm=0,981 cN/tex)
%50/50 PES/Pamuk 30Ne 22Rkm
%65/35 PES/Viskon 30Ne 27Rkm
2. Düzgünsüzlük (% )
%50/50 PES/Pamuk 20Ne 9.5, 30Ne 10.5
%65/35 PES/Viskon 20Ne 8.5, 30Ne 9.5
%50/50 PES/Pamuk İnce ye Kalın yer Neps
20Ne 0 22 70
30Ne 2 35 80
%50/50,%65/35PES/Vis 30Ne 6 20 25
3. Tüylülük
Tüylülük ölçümleri de düzgünsüzlük ölçümleri gibi Uster tester 3 cihazında gerçekleştirilir.
%50/50 PES/Pamuk 20Ne %5
30Ne %4.5
%65/35 PES/Viskon 30Ne %5.5 şeklindedir.
Üretimi gerçekleştirilen karışım ipliğin istenilen şartlara uygunluğunun tespiti için :
-Karışım oranı (kimyasal yöntemlerle)
-Büküm miktarı
-Numara
-Düzgünsüzlük
-Mukavemet
-Tüylülük kontrolleri gerçekleştirilmeli, istenilen şartları sağlamayan iplikler ve üretimlere anında müdahele edilmelidir.
Boyanan mevcut tekstil lif karışımları :
KARIŞIMLAR MİKTAR (Kg*1000000) ORAN(%)
Polyester/Pamuk 3350 58.4
Polyester/Viskos 1170 20.4
Selüloz karışımları 545 9.5
Polyester/Yün 410 7.1
Yün/Akrilik 80 1.4
Diğer sentetik lifler 75 1.3
Diğer pamuk karışımları 65 1.1
Nylon/Yün 45 0.8
toplam 5740 100
Bir substrat tipi olarak, Polyester/Selülozikler, üç ana sentetik tiplerinin tümünden daha fazla miktardadır ve pamuğa göre ikinci sıradadır. Diğer tüm pamuk ya da viskos harmanları, hem Polyester/Pamuk hem de Polyester/Viskosdan daha az önemlidir.
Karışım materyalleri işlemede toplam lifin (%20den daha fazlası) ortalama oranın üzerinde işlenmesi ve karıştırılması, gelişen ya da gelişmekte olan ülkelerde kurulan kompleks ya da sofistike tekstil endüstrisinden kaynaklanmaktadır. Asya Pasifik bölgesinde bu tablo bazı yerlerde %40ı geçer. (Tayland, Malezya ve Endonezya) Bazı yerlerde ortalamanın üzerindedir. (Avustralya, Burma, PR Çin, Hong Kong, Japonya, Kore, Filipinler, Singapur ve Tayvan) Güney Afrika, Kanada, Amerika, Meksika ve Brezilya karışım liflerinin ortalama oranının üzerindeki diğer üreticilerdir. Çoğu Avrupalı tekstil endüstrileri, karışımları %10-20sini işler. (ülkeler : Almanya, Portekiz, Yunanistan, İspanya, Bulgaristan, Romanya ve Polonya) İngiltere tekstil endüstrisi ise %17.5e sahiptir. Ama oranlar Polyester/Yün tarafından oluşturulur. (U.K. karışımlarının %42si ve Nylon/Yün (%16), ortalamanın üzerindedir.)
Lif Karışımlarının Gelişmesinin Sebepleri :
1.Ekonomi : Daha ucuz substratla karışım yapılması ile pahalı lifin seyreltilmesi.
2.Dayanıklılık : Kırılgan lifin kullanım süresini uzatmak için daha dayanıklı komponentle birleştirme.
3.Fiziksel Özellikler : Her iki lif komponentinin, karıştırılmasıyla istenilen performans karakteristiklerine ulaşılarak avantaj elde edilebilir.
4.Renk : Multi renk içeren kumaş ya da yeni giysilerin dizaynının geliştirilmesi.
5.Görünüş : Üniform olarak aynı renge boyanmış, görünüşü, parlaklığı, kıvrımı ya da numarası farklı ipliklerin kombinasyonunun kullanılmasıyla çekici görünüş elde edilmesi.
SONUÇLAR
Günümüzde giysiliklerde kullanılan bazı lif karışım yüzdeleri :
T-shirt-Body-Bluz (bayan giyim)
• %90 viskon
• %10 lycra
______________________
• %97 viskon
• %3 lycra
______________________
• %80 pamuk
• %15 viskon
• %5 lycra
______________________
• %55 pamuk
• %40 viskon
• %5 elastan
______________________
• %50 pamuk
• %50 poliester
______________________
• %55 ramire
• %26 pamuk
• %16 nylon
• %3 spandex
______________________
• %47 poliester
• %47 viskoz
• %6 elastan
______________________
• %94 pamuk
• %6 spandex
______________________
• %87 poliester
• %13 lycra
______________________
Kazaklar
• %97 akril
• %3 lycra
______________________
• %85 poliakril
• %15 yün
______________________
• %80 yün
• %20 poliamid
______________________
• %60 yün
• %20 angora
• %20 nylon
______________________
• %70 akrilik
• %30 nylon
______________________
• %30 yün
• %70 akrilik
Gömlekler
• %70 viskon
• %30 linen
________________________
• %80 pamuk
• %20 poliester
_______________________
Pantolonlar
• %92 pamuk
• %8 lycra
_______________________
• %85 pamuk
• %15 poliamid
_______________________
• %70 pamuk
• %30 poliakril
Montlar-Kabanlar-Paltolar
• %50 yün
• %30 poliamid
• %20 angora