PUMA :
Puma (Puma concolor), dağ aslanı olarak da bilinen, Kuzey ve Güney Amerika'da yaşayan, kedigiller (Felidae) ailesinden yırtıcı bir hayvan türüdür. Bu büyük ve yalnız dolaşan kedi kuzeyde Kanada'nın Yukon bölgesinden güneyde And Dağları'nın güneyine kadar oldukça geniş bir alanda yaşar.[1] Bulunduğu çevreye uyum sağlayabilen puma Amerika kıtasındaki belli başlı her habitatta yer alır. Aşırı avlanma ve doğal yaşam alanlarındaki insan yerleşmeleri sonucu tarihi olarak bulundukları bölgelerde sayıları azalmıştır.[1] Ancak bazı alanlarda son zamanlarda yapılan koruma çalışmaları ile popülasyonlarının arttığına rastlanmıştır.
Çok geniş bir alana yayılan puma değişik habitatlarda çok çeşitli renklerde ve cüssededir. Amerika kıtasında jaguardan sonra ikinci en büyük kedi olan puma, kaplan, aslan ve jaguardan sonra dünyanın en büyük dördüncü kedisidir.[2]Leopardan daha da büyük olsa bile puma kükreyemediği için büyük kediler arasında sayılmaz ve Panthera cinsi içinde değil de Puma cinsi içinde sınıflandırılır.[3]
Hem pusu hem de takip avını yapabilen pumanın avları da oldukça çeşitlidir. Ana besini geyikdir fakat aynı zamanda böcek, fare, tavşan, evcil kedi ve köpek, alpaka, sürü hayvanlarını da avlar.[4] Sürekli olarak saklanan bir kedi olan puma insanlardan uzak durur fakat çok nadir de olsa insanlara saldırdığı görülmüştür.
Konu başlıkları
[gizle]
Puma adı Güney Amerika'nın yerli dillerinden olan Quechua diline dayanır.[6] Bulunduğu bölgelerde çok sayıda başka adla da anılır. Nahuatl dilinde miztli, Tupi-Guarani dilinde de suçuarana denir. İngilizcesi cougar olan ve bu dilde kırka yakın farklı ad[6][7] verilen pumanın, yerel adlarının bir kısmı Türkçeye şöyle çevrilebilir: panter, Amerikan aslanı, Meksika aslanı, Florida panteri, gümüş aslan, kızıl aslan, kızıl panter, kızıl kaplan, kahverengi kaplan, geyik kaplanı, hayalet kedi, dağ çığlıkçısı, Yerli şeytanı, sinsi kedi, kral kedi, ve boyalı kedi.
Kuzey Amerika'da özellikle ABD'de konu içinde yerel türlerden söz edildiğinde panter puma anlamında kullanılır. Güney Amerika'da ise panter, jaguarın benekli ve siyah türleri için kullanılır.
Özellikleri
Aslında aslan, kaplan gibi büyük kediler ile yakın akraba olmayıp daha çok küçük kediler sınıfına girse de, en büyük kedilerden biridir. Omuz yüksekliği 70 santimetre civarındadır. Boyu erkeklerde 130, dişilerde 110 santimetreyi bulur ve bunlara ek olarak 66 ila 78 santimetre arası uzunluğunda bir kuyruk gelir. Erkekleri 100 kilogram ağırlığa ulaşırlar, dişileri ise istisnalar dışında 50 kilogramdan fazla çekmez. Ekvator çevresinde yaşayan pumalar, türlerinin en küçükleri olup, kutuplara doğru gidildikçe büyüklük artar. [8]
Postu kısa, tüyleri sık, rengi ise değişkendir. Sıklıkla sarımsıkahverengi ya da gümüş-gri olurlar. Gırtlak kısmı ve göğsü her zaman beyaza çalar. Alt bölümdeki tüyler daha soluk renklidir. Kulakları küçüktür ve uçları siyahımsı tüylerle kaplıdır. Küçük kulaklarına rağmen iyi işitir. Burnu ise siyah renktedir. Yeni doğanlar lekeli olup bu lekeler puma 9 aylıkken solmaya başlar 24 veya 30 ay sonrasında tamamen yok olur.[9]Leoparlardaki gibi melanizm belirtisi göstermez.[10]
Pumanın ön pençelerinde dört, arkada ise üç parmağı vardır. Pençelerinin büyük olması, yere sağlam basmasını sağlar. Bu yüzden yaklaştığını farketmek zordur [11]. Pençe tırnaklarını içeri çekebilir. Çok çeviktir ve kuvvetli şekilde sıçrar. Dört metre yükseğe ve on metre kadar uzağa sıçrayabilir.
Bu hayvanlar çok geniş yelpazede, cinsiyetler arasında ayrılan, farklı sesler çıkarırlar. Bununla birlikte hakiki büyük kedilerden farklı olarak bu sesler arasında kükreme sesi yoktur. Truman Everts gibi Kuzey Amerikalı araştırmacılar Puma çığlığını insanınkine benzer olarak tarif etmişlerdir.
Pumalar vahşi hayatta 12 ile 13 yaşa kadar ulaşırken, esaret altında 21 yaşını bulabilirler.[7]
Pumaların yaşam alanı
Yaşam alanları
Pumalar önceleri tüm Kuzey ve Güney Amerika'da dağılmışlardı. Her iki kıtaya dağımış olan diğer hiçbir memeli hayvan ile mukayese edilemeyecek geniş bir alana yayılan, dağılım bölgesine sahiptiler. Alanları, kuzeyde Kanada'dan, Orta Amerika üzerinden Patagonya'nın güneyine kadar uzanıyordu. Bugün varlıkları zayıflamış ve insanlar tarafından az yerleşilmiş bölgelere indirgenmiştir. Pumalar ABD'de neredeyse yok edilme dalgaları sonucunda, Kayalık Dağları'nda , güneybatının çöl ve yarı çöllerinde, Florida'nın Everglades bataklıkları çevresinde kalmışlardı. Koruma tedbirleri sonucunda yayılma alanları tekrar genişleyen pumalar, ABD'nin batısındaki bazı bölgelerde, şehirlere yaklaşmaktan da artık çekinmemektedirler.
Bozkırlar, ılıman ve tropikormanlar, yarı çöller ve yüksek dağlar bu kediler için habitat oluşturur.[12]
Dağ aslanı
Yaşam şekli
Pumalar gündüzleri görünseler de genelde gece hareket ederler. Sıcak ya da soğuk her türlü iklimde yaşayabilirler. Erkek puma dişiye oranla daha uzun mesafe yol alabilir. Dişiler 20 mili geçmezken, erkekler 30 mil katedebilir. Avlanma sahası ise geniş olup 100 milkareye kadar ulaşabilir.[11].
Beslenme
Pumalar hemen hemen her büyüklükte memelileri avlarlar. Geyik, ceylan gibi iri hayvanlar ile birlikte fare, sıçan, sincap, kokarca, rakun, samur gibi küçük hayvanlar menülerini oluşturur.[12] Ayrıca koyun ve genç sığır tarzında evcil hayvan sınıfındaki canlılarıda avlayabilirler.[12] Bununla birlikte koyote, vaşak gibi yırtıcı hayvanlar da pumalar tarafından avlanabilirler . Memeli hayvanların yanında kuş ve bazı bölgelerde balık da yerler. Kesinlikle leş yemeyen pumalar, sürüngenlere de dokunmazlar.
Büyük bir hayvanı avlamak için puma önce usulca sokulur. Kısa mesafesen avının sırtına atlar. Boynunu kuvvetli bir ısırık ile kırarak öldürür.
Üreme
Yavru pumalar
Pumalar yalnız dolaşan hayvanlardır. Yalnızca, genelde Kasım ile Haziran arasında olan çiftleşme zamanında, en fazla 6 gün için bir araya gelirler. Dişiyi, yavruları doğurmadan birkaç hafta önce erkek terk eder. Gebelik yaklaşık 3 ay sürer ve bir batında bir ile altı arası yavru dünyaya gelir. Ama genelde bu sayı iki ile üç yavrudur. Yavruların ağırlığı 230 ile 450 gram arasında olup, boyları 20- 30 cm kadardır. Yavrular 6- 7 hafta sonra katı besinler almaya başlarlar ve yaklaşık 20 aydan sonra annelerinin yanından ayrılırlar.
Düşmanları
Pumaların insanlardan başka pek fazla düşmanı yoktur. Sadece kurtlar ve ayılar zaman zaman yavru veya hasta pumaları avlayabilirler. Tür koruması altında olmasına rağmen bazı çiftçiler sahip oldukları hayvanları korumak amacıyla pumaları avlarlar. Yine de türün tümü tehlikede değildir.
İnsanlar için yarattığı tehlike
Arizona'daki Saguaro Milli Parkı'nda bir uyarı işareti
Puma ürkek bir kedi olup, alışılmış olarak insanlara yakın yerlerden kaçınır, insanlardan kaçarlar.[12] Buna rağmen arasıra insanlara saldırdığı durumlar görülür. ABD'de yıllık ortalama bu tür dört vaka olsa da, bunlar çok ender ölümle sonuçlanır. 1890 ve 1990 yılları arasındaki Kuzey Amerika'da puma saldırılarından meydana gelen ölüm vakası 10'dur.[13] Saldırıların kurbanları genelde çocuklar olup, sadece istisnai hallerde yetişkinlere saldırırlar.
Kültürdeki yeri
Kızılderililerde puma çok saygı görmüştür. Bu hayvana liderlik, güç, beceriklilik, sadakat, bağlılık ve cesaret gibi karakterler yüklenmiştir.
Kuzey Amerika'da beyaz sömürgeciler pumalarla savaşmışlardır. Sadece evcil hayvanlarını pumalardan korumak istediklerinden değil, aynı zaman da bu hayvan sevilen bir ganimet olduğundan pumaları avlamışlardır.
İroquce konuşan Kuzey Amerika kızılderili halkı Erie adını, Türkçe uzun kuyruk anlamına gelen ve puma kastedilen Erielhonan kelimesinin kısa şeklinden alır.[14] Bu halk o yüzden Fransızlar'da Nation du Chat, Türkçe Kedi Ulusu olarak bilinirdi.
Sistematik
Puma'nın en yakın akrabası en yeni sistematikde aynı cinse, yani pumalara dahil edilen yaguarundidir. Daha önceleri, kedigiller içinde filogenik yüz noktaları doğru olarak alınmadan sınıflanarak ayrı bir alt familyaya yerleştirlmiş çita ile de görece yakın bir akrabalık oluşur.
Yeni gen incelemeleri pumanın, bugünkü çitaların yerleştirildiği Acinonychinae alt familyasına dahil olmayan, nesli tükenmiş Kuzey Amerika çitaları Miracinonyx ile görece yakın akraba olduğu sonucunu verir.[15]
Alt türler
Florida panteri
Pumalar geleneksel olarak 24 ile 32 kadar alt türe ayrılırlar. Anavatanı Kuzey Amerika'nın doğusu olan iki alt tür nesli tükenmiş olarak geçer. Everglades Bataklıkları'ndaki neslini kurutma dalgalarına rağmen hayatta kalmayı başarmış Florida panteri (P. c. coryi), özellikle tehdit altında olarak kabul edilir.[16] Hâlen bu türden sadece 80 civarında hayvan vahşi hayatta yaşamaktadır.[ Pumanın bu yoğun kırmızı kodlu alt türünün kurtarılması, şu anda yerel koruma kuruluşlarının ana hedefidir. Korumak ve incelemek için her hayvan, elektronik kimlikleme ve yer belirleme boyun bandıyla donatılmıştır.
Yeni moleküler genetik incelemeler, gerçekte sadece altı alt türün olduğunu ve bilimsel temelli daha çok alt tür ayrımından yoksun olunduğu sonucunu verir. ABD'nin kuzey batısındaki bir popülasyonun istisnasıyla, Kuzey Amerika'nın bütün pumaları homojen bir yapı gösterir. Orta ve Güney Amerika'da ise bu durum daha büyük bir değişkenlik gösterir. Bu bulgular pumaların yaşam alanlarının, ABD'nin kuzeybatısındaki buzul olmayan yerleşim bölgesi istisna tutulduğunda, son buzul çağı boyunca Güney Amerika'da sınırlanmış olduğu sonucuna götürür. Bu çalışma ile nesli tükenmiş ve tehdit altında alt türlerin yeni bir değerlendirmesi yapılır
-
Puma (Puma concolor), dağ aslanı olarak da bilinen, Kuzey ve Güney Amerika'da yaşayan, kedigiller (Felidae) ailesinden yırtıcı bir hayvan türüdür. Bu büyük ve yalnız dolaşan kedi kuzeyde Kanada'nın Yukon bölgesinden güneyde And Dağları'nın güneyine kadar oldukça geniş bir alanda yaşar.[1] Bulunduğu çevreye uyum sağlayabilen puma Amerika kıtasındaki belli başlı her habitatta yer alır. Aşırı avlanma ve doğal yaşam alanlarındaki insan yerleşmeleri sonucu tarihi olarak bulundukları bölgelerde sayıları azalmıştır.[1] Ancak bazı alanlarda son zamanlarda yapılan koruma çalışmaları ile popülasyonlarının arttığına rastlanmıştır.
Çok geniş bir alana yayılan puma değişik habitatlarda çok çeşitli renklerde ve cüssededir. Amerika kıtasında jaguardan sonra ikinci en büyük kedi olan puma, kaplan, aslan ve jaguardan sonra dünyanın en büyük dördüncü kedisidir.[2]Leopardan daha da büyük olsa bile puma kükreyemediği için büyük kediler arasında sayılmaz ve Panthera cinsi içinde değil de Puma cinsi içinde sınıflandırılır.[3]
Hem pusu hem de takip avını yapabilen pumanın avları da oldukça çeşitlidir. Ana besini geyikdir fakat aynı zamanda böcek, fare, tavşan, evcil kedi ve köpek, alpaka, sürü hayvanlarını da avlar.[4] Sürekli olarak saklanan bir kedi olan puma insanlardan uzak durur fakat çok nadir de olsa insanlara saldırdığı görülmüştür.
Konu başlıkları
[gizle]
- <LI class=toclevel-1>1 İsim ve kökbilgisi <LI class=toclevel-1>2 Özellikleri <LI class=toclevel-1>3 Yaşam alanları <LI class=toclevel-1>4 Yaşam şekli
- <LI class=toclevel-2>4.1 Beslenme <LI class=toclevel-2>4.2 Üreme
- 4.3 Düşmanları
- 11 Kaynakça
Puma adı Güney Amerika'nın yerli dillerinden olan Quechua diline dayanır.[6] Bulunduğu bölgelerde çok sayıda başka adla da anılır. Nahuatl dilinde miztli, Tupi-Guarani dilinde de suçuarana denir. İngilizcesi cougar olan ve bu dilde kırka yakın farklı ad[6][7] verilen pumanın, yerel adlarının bir kısmı Türkçeye şöyle çevrilebilir: panter, Amerikan aslanı, Meksika aslanı, Florida panteri, gümüş aslan, kızıl aslan, kızıl panter, kızıl kaplan, kahverengi kaplan, geyik kaplanı, hayalet kedi, dağ çığlıkçısı, Yerli şeytanı, sinsi kedi, kral kedi, ve boyalı kedi.
Kuzey Amerika'da özellikle ABD'de konu içinde yerel türlerden söz edildiğinde panter puma anlamında kullanılır. Güney Amerika'da ise panter, jaguarın benekli ve siyah türleri için kullanılır.
Özellikleri
Aslında aslan, kaplan gibi büyük kediler ile yakın akraba olmayıp daha çok küçük kediler sınıfına girse de, en büyük kedilerden biridir. Omuz yüksekliği 70 santimetre civarındadır. Boyu erkeklerde 130, dişilerde 110 santimetreyi bulur ve bunlara ek olarak 66 ila 78 santimetre arası uzunluğunda bir kuyruk gelir. Erkekleri 100 kilogram ağırlığa ulaşırlar, dişileri ise istisnalar dışında 50 kilogramdan fazla çekmez. Ekvator çevresinde yaşayan pumalar, türlerinin en küçükleri olup, kutuplara doğru gidildikçe büyüklük artar. [8]
Postu kısa, tüyleri sık, rengi ise değişkendir. Sıklıkla sarımsıkahverengi ya da gümüş-gri olurlar. Gırtlak kısmı ve göğsü her zaman beyaza çalar. Alt bölümdeki tüyler daha soluk renklidir. Kulakları küçüktür ve uçları siyahımsı tüylerle kaplıdır. Küçük kulaklarına rağmen iyi işitir. Burnu ise siyah renktedir. Yeni doğanlar lekeli olup bu lekeler puma 9 aylıkken solmaya başlar 24 veya 30 ay sonrasında tamamen yok olur.[9]Leoparlardaki gibi melanizm belirtisi göstermez.[10]
Pumanın ön pençelerinde dört, arkada ise üç parmağı vardır. Pençelerinin büyük olması, yere sağlam basmasını sağlar. Bu yüzden yaklaştığını farketmek zordur [11]. Pençe tırnaklarını içeri çekebilir. Çok çeviktir ve kuvvetli şekilde sıçrar. Dört metre yükseğe ve on metre kadar uzağa sıçrayabilir.
Bu hayvanlar çok geniş yelpazede, cinsiyetler arasında ayrılan, farklı sesler çıkarırlar. Bununla birlikte hakiki büyük kedilerden farklı olarak bu sesler arasında kükreme sesi yoktur. Truman Everts gibi Kuzey Amerikalı araştırmacılar Puma çığlığını insanınkine benzer olarak tarif etmişlerdir.
Pumalar vahşi hayatta 12 ile 13 yaşa kadar ulaşırken, esaret altında 21 yaşını bulabilirler.[7]
Pumaların yaşam alanı
Yaşam alanları
Pumalar önceleri tüm Kuzey ve Güney Amerika'da dağılmışlardı. Her iki kıtaya dağımış olan diğer hiçbir memeli hayvan ile mukayese edilemeyecek geniş bir alana yayılan, dağılım bölgesine sahiptiler. Alanları, kuzeyde Kanada'dan, Orta Amerika üzerinden Patagonya'nın güneyine kadar uzanıyordu. Bugün varlıkları zayıflamış ve insanlar tarafından az yerleşilmiş bölgelere indirgenmiştir. Pumalar ABD'de neredeyse yok edilme dalgaları sonucunda, Kayalık Dağları'nda , güneybatının çöl ve yarı çöllerinde, Florida'nın Everglades bataklıkları çevresinde kalmışlardı. Koruma tedbirleri sonucunda yayılma alanları tekrar genişleyen pumalar, ABD'nin batısındaki bazı bölgelerde, şehirlere yaklaşmaktan da artık çekinmemektedirler.
Bozkırlar, ılıman ve tropikormanlar, yarı çöller ve yüksek dağlar bu kediler için habitat oluşturur.[12]
Dağ aslanı
Yaşam şekli
Pumalar gündüzleri görünseler de genelde gece hareket ederler. Sıcak ya da soğuk her türlü iklimde yaşayabilirler. Erkek puma dişiye oranla daha uzun mesafe yol alabilir. Dişiler 20 mili geçmezken, erkekler 30 mil katedebilir. Avlanma sahası ise geniş olup 100 milkareye kadar ulaşabilir.[11].
Beslenme
Pumalar hemen hemen her büyüklükte memelileri avlarlar. Geyik, ceylan gibi iri hayvanlar ile birlikte fare, sıçan, sincap, kokarca, rakun, samur gibi küçük hayvanlar menülerini oluşturur.[12] Ayrıca koyun ve genç sığır tarzında evcil hayvan sınıfındaki canlılarıda avlayabilirler.[12] Bununla birlikte koyote, vaşak gibi yırtıcı hayvanlar da pumalar tarafından avlanabilirler . Memeli hayvanların yanında kuş ve bazı bölgelerde balık da yerler. Kesinlikle leş yemeyen pumalar, sürüngenlere de dokunmazlar.
Büyük bir hayvanı avlamak için puma önce usulca sokulur. Kısa mesafesen avının sırtına atlar. Boynunu kuvvetli bir ısırık ile kırarak öldürür.
Üreme
Yavru pumalar
Pumalar yalnız dolaşan hayvanlardır. Yalnızca, genelde Kasım ile Haziran arasında olan çiftleşme zamanında, en fazla 6 gün için bir araya gelirler. Dişiyi, yavruları doğurmadan birkaç hafta önce erkek terk eder. Gebelik yaklaşık 3 ay sürer ve bir batında bir ile altı arası yavru dünyaya gelir. Ama genelde bu sayı iki ile üç yavrudur. Yavruların ağırlığı 230 ile 450 gram arasında olup, boyları 20- 30 cm kadardır. Yavrular 6- 7 hafta sonra katı besinler almaya başlarlar ve yaklaşık 20 aydan sonra annelerinin yanından ayrılırlar.
Düşmanları
Pumaların insanlardan başka pek fazla düşmanı yoktur. Sadece kurtlar ve ayılar zaman zaman yavru veya hasta pumaları avlayabilirler. Tür koruması altında olmasına rağmen bazı çiftçiler sahip oldukları hayvanları korumak amacıyla pumaları avlarlar. Yine de türün tümü tehlikede değildir.
İnsanlar için yarattığı tehlike
Arizona'daki Saguaro Milli Parkı'nda bir uyarı işareti
Puma ürkek bir kedi olup, alışılmış olarak insanlara yakın yerlerden kaçınır, insanlardan kaçarlar.[12] Buna rağmen arasıra insanlara saldırdığı durumlar görülür. ABD'de yıllık ortalama bu tür dört vaka olsa da, bunlar çok ender ölümle sonuçlanır. 1890 ve 1990 yılları arasındaki Kuzey Amerika'da puma saldırılarından meydana gelen ölüm vakası 10'dur.[13] Saldırıların kurbanları genelde çocuklar olup, sadece istisnai hallerde yetişkinlere saldırırlar.
Kültürdeki yeri
Kızılderililerde puma çok saygı görmüştür. Bu hayvana liderlik, güç, beceriklilik, sadakat, bağlılık ve cesaret gibi karakterler yüklenmiştir.
Kuzey Amerika'da beyaz sömürgeciler pumalarla savaşmışlardır. Sadece evcil hayvanlarını pumalardan korumak istediklerinden değil, aynı zaman da bu hayvan sevilen bir ganimet olduğundan pumaları avlamışlardır.
İroquce konuşan Kuzey Amerika kızılderili halkı Erie adını, Türkçe uzun kuyruk anlamına gelen ve puma kastedilen Erielhonan kelimesinin kısa şeklinden alır.[14] Bu halk o yüzden Fransızlar'da Nation du Chat, Türkçe Kedi Ulusu olarak bilinirdi.
Sistematik
Puma'nın en yakın akrabası en yeni sistematikde aynı cinse, yani pumalara dahil edilen yaguarundidir. Daha önceleri, kedigiller içinde filogenik yüz noktaları doğru olarak alınmadan sınıflanarak ayrı bir alt familyaya yerleştirlmiş çita ile de görece yakın bir akrabalık oluşur.
Yeni gen incelemeleri pumanın, bugünkü çitaların yerleştirildiği Acinonychinae alt familyasına dahil olmayan, nesli tükenmiş Kuzey Amerika çitaları Miracinonyx ile görece yakın akraba olduğu sonucunu verir.[15]
Alt türler
Florida panteri
Pumalar geleneksel olarak 24 ile 32 kadar alt türe ayrılırlar. Anavatanı Kuzey Amerika'nın doğusu olan iki alt tür nesli tükenmiş olarak geçer. Everglades Bataklıkları'ndaki neslini kurutma dalgalarına rağmen hayatta kalmayı başarmış Florida panteri (P. c. coryi), özellikle tehdit altında olarak kabul edilir.[16] Hâlen bu türden sadece 80 civarında hayvan vahşi hayatta yaşamaktadır.[ Pumanın bu yoğun kırmızı kodlu alt türünün kurtarılması, şu anda yerel koruma kuruluşlarının ana hedefidir. Korumak ve incelemek için her hayvan, elektronik kimlikleme ve yer belirleme boyun bandıyla donatılmıştır.
Yeni moleküler genetik incelemeler, gerçekte sadece altı alt türün olduğunu ve bilimsel temelli daha çok alt tür ayrımından yoksun olunduğu sonucunu verir. ABD'nin kuzey batısındaki bir popülasyonun istisnasıyla, Kuzey Amerika'nın bütün pumaları homojen bir yapı gösterir. Orta ve Güney Amerika'da ise bu durum daha büyük bir değişkenlik gösterir. Bu bulgular pumaların yaşam alanlarının, ABD'nin kuzeybatısındaki buzul olmayan yerleşim bölgesi istisna tutulduğunda, son buzul çağı boyunca Güney Amerika'da sınırlanmış olduğu sonucuna götürür. Bu çalışma ile nesli tükenmiş ve tehdit altında alt türlerin yeni bir değerlendirmesi yapılır
-
