Efsunkar
Bayan Üye
Metafizik anlayış, gerçekliği, düşünen özne ve üstünde düşünülen nesne olarak ikiye böler, yani özne ile nesneyi birbirinden kopuk olarak ele alır. Hegel bu kopukluğu geliştirdiği özne - nesne diyalektiği ile aştı.
Marks diyalektik yöntemi, evet, Hegelden almıştır. Ama bu nasıl bir almaydı, Markstan okuyalım:
Benim diyalektik yöntemim, Hegelci yöntemden yalnızca farklı değil, fakat onun tam karşıtıdır. Hegele göre insan beyninin yaşam süreci, yani düşünme süreci -ki Hegel bunu Fikir adı altında bağımsız bir özneye bile dönüştürür- gerçek dünyanın yaratıcısıdır. Gerçek dünya, Fikirin sadece dışsal ve görüngüsel biçimidir. Bana göre ise durum tersinedir. Fikir, maddi dünyanın insan zihninde yansımasından ve düşünce biçimlerine dönüşmesinden başka bir şey değildir.
Hegel diyalektiğinin mistik yönünü, otuz yıl kadar önce, henüz daha moda olduğu bir sırada eleştirmiştim Diyalektiğin Hegelin elinde mistikleşmiş olması, diyalektiğin genel işleyiş biçimini ilk kez Hegelin kapsamlı ve bilinçli bir tarzda sunduğu gerçeğini örtemez. Hegelde diyalektik baş aşağı duruyor. Mistik kabuğun içindeki akla uygun özü keşfetmek istiyorsanız, diyalektiğin tekrar ayakları üstünde doğrultulması gerekir.
Mistikleştirilmiş biçimi ile diyalektik (Hegeldeki diyalektik - YZ), şeylerin mevcut durumunu yüceltip göklere çıkarıyor gibi göründüğünden Almanyada moda olmuştu. Oysa akla uygun biçimiyle diyalektik, burjuvazi ile onun doktriner profesörlerine bir skandal ve nefret uyandırıcı gibi gelir. Çünkü diyalektik, bir yandan şeylerin mevcut durumunu pozitifinden tanıyıp kavrar, bir yandan da bu durumun inkârını ve kaçınılmaz çöküşünü içinde barındırır. Çünkü diyalektik, tarihsel olarak gelişmiş her toplumsal biçimi akışkan bir hareket içinde görür. Bu nedenle onun geçici doğasını, onun anlık varlığından daha az olmamak üzere hesaba katar. Çünkü hiçbir şeyin dayatılmasına izin vermez, özünde eleştirici ve devrimcidir. (K. Marks, Almanca İkinci Baskıya Sonsöz, 24 Ocak 1873, Kapital, (İng.), c. 1, s. 29.)
Hegele kadar tarih üstüne kafa yoranlar, tarihin akışını insanın dışındaki doğa olaylarına, doğa üstü güçlere, takdir-i ilâhiye, liderlerin aklına esenlere, kaderin cilvelerine, savaş talihine vb. bağlıyorlardı. Hegele kadar tarih, kopuk kopuk olaylar dizisi olarak anlatılıyordu. Ama Hegelin geliştirdiği diyalektik, tarihe bütünsellik içinde bakılabileceği gösterdi.
Hegele göre insanın özü Fikir idi. Fikir, zihinsel yaratıcı gücün binlerce yıllık gelişiminin bir ürünüydü. İnsan kendi zihinsel yaratıcı gücünü faaliyette bulunarak dışarıya çıkarır, yani nesnelleştirirdi. İnsan fikrini hayata geçirdikçe, maddi yaşam dönüşmekte, böylece doğa gitgide insanın bir yapıtı haline gelmekteydi. Yani insanın özü olan Fikir, insan faaliyeti üzerinden maddi dünyayı yaratmaktaydı. O halde insanların maddi yaşamını meydana getiren aslında insanların zihnindeki fikirlerin hareketiydi.
Hegel, fikirlerin tarihsel hareketini bütünsel bir çerçeveye oturttu. Hegele göre tarihte ortaya çıkmış her fikir, Mutlak Fikire doğru giden yolda bir aşamaydı. O halde her fikir, Mutlak Fikire yönelen düşünce hareketinin bir aşamasını ifade ettiği için, aslında bütünsel bir sürecin bir parçasıydı.
Marksa göre fikir, maddi gerçekliğin insan zihninde yansıyarak düşünce biçimlerine dönüşmesinden başka bir şey değildir. O halde Hegelin fikirler üzerinden giderek mistik sisler arkasında hayal-meyal gördüğü bütünsel gerçeklik, aslında reel insan faaliyetinin tarihsel hareketidir. Marks, Hegel diyalektiğini böyle eleştiriye tabi tutarak mistik kabuğundan soyundurunca, Hegelin muhteşem buluşu bütün ihtişamıyla ortaya çıktı:
Hegel kendine özgü mistik dille, tarihte bütünselliği sağlayanın, yani tarihi yaratanın aslında insan faaliyeti olduğu söylüyordu. Demek ki, insan, tarihsel süreç içinde kendi faaliyetiyle kendisini yaratmaktaydı. Hegel, aslında, insan faaliyetinde muhteşem bir yaratıcılık, kuruculuk kudreti olduğunu keşfetmişti. Demek ki, kuran da kurtaran da insandı.
İnsanın kendi faaliyetiyle kendi dünyasını yaratmakta olduğu buluşunun sarsıcı sonuçları vardı. Ne var ki Hegel, insan faaliyetini Fikir dediği gerçek üstü bir gücün türevi olarak mistikleştirmişti. Bu nedenle Hegelin keşfi, Hegelin elinde hiçbir devrimci anlam taşımıyordu.
Hegel, insan ile doğa arasındaki diyalektiği şeylerin mevcut durumunu yücelten, yani hâlihazırdaki mülkiyet, mübadele, mübadele değeri, para, ücretli emek, sermaye, sivil toplum, devlet gibi mistik toplumsal biçimleri olduğu gibi kabul eden bir tarzda işlemişti. Yani Hegel, hareketin mevcut haline takılıp kalmış, mevcut toplumsal biçimleri zihninde dondurmuştu. Hareketin mevcut sapkın halinin yarattığı toplumsal olgular mistik olduğu için, Hegelin diyalektiği de mistikleşmişti. Hegel diyalektiği, hareketin mevcut sapkın halini inkâr eden bir unsur içermediği için muhafazakârdı.
Marks, Hegel diyalektiğini ayakları üstünde doğrultarak şu sonucu ortaya çıkardı: İnsan faaliyeti akışkan bir hareket halinde kendi tarihini kendisi yaratmakta olduğuna göre, faaliyetin mevcut hali kalıcı olamazdı. Yani Hegelin ve ekonomi politikçilerin dediği gibi, insanlık nihai durumuna gelmiş değildi. O halde insan, şimdiye kadar nasıl kendi faaliyetiyle kendisini yaratagelmiş ise, şimdi de yine kendi faaliyetiyle mevcut durumu değiştirebilir ve geleceğini kendi insan doğasına göre yaratabilirdi.
Marks insan faaliyetini mevcut sapkın halinden kurtaracak olanın, yine insan faaliyeti olduğunu söyledi. İnsanı kurtaracak olan faaliyet, devrimci, yani pratik-eleştirel nitelikteki insan faaliyetiydi. İnsan faaliyetinin içine hapsolduğu bu insana aykırı toplumsal ilişki biçimleri, bu tersine dönmüş dünya, ancak, toplumsal emek sürecini özgürce birleşmiş doğrudan üreticilerin denetimine sokmayı hedefleyen devrimci, pratik-eleştirel faaliyetle, yani sınıf mücadelesiyle aşılabilirdi.
Marksın Hegel eleştirisinden çıkan sonuçlar şunlardır:
1. İnsan, kendi dışındaki ilâhi bir gücün kendisi için çizdiği güzergâhta sürüklenen bir vesile değildir.
2. İnsan, bilimsel bir kaçınılmazlığı yaşama geçiren bir aktör de değildir. Komünizme gidiş kaderde yazılmış değildir.
3. İnsan, kendi öznel faaliyetiyle kendi insan doğasını kendisi inşa eden, inşa etmekte olduğu insan doğasına göre kendi gelişme güzergâhını kendisi açan, kendi gelecek dünyasını kendisi yaratan muhteşem bir öznelliktir.
*
Yusuf Zamir
Marks diyalektik yöntemi, evet, Hegelden almıştır. Ama bu nasıl bir almaydı, Markstan okuyalım:
Benim diyalektik yöntemim, Hegelci yöntemden yalnızca farklı değil, fakat onun tam karşıtıdır. Hegele göre insan beyninin yaşam süreci, yani düşünme süreci -ki Hegel bunu Fikir adı altında bağımsız bir özneye bile dönüştürür- gerçek dünyanın yaratıcısıdır. Gerçek dünya, Fikirin sadece dışsal ve görüngüsel biçimidir. Bana göre ise durum tersinedir. Fikir, maddi dünyanın insan zihninde yansımasından ve düşünce biçimlerine dönüşmesinden başka bir şey değildir.
Hegel diyalektiğinin mistik yönünü, otuz yıl kadar önce, henüz daha moda olduğu bir sırada eleştirmiştim Diyalektiğin Hegelin elinde mistikleşmiş olması, diyalektiğin genel işleyiş biçimini ilk kez Hegelin kapsamlı ve bilinçli bir tarzda sunduğu gerçeğini örtemez. Hegelde diyalektik baş aşağı duruyor. Mistik kabuğun içindeki akla uygun özü keşfetmek istiyorsanız, diyalektiğin tekrar ayakları üstünde doğrultulması gerekir.
Mistikleştirilmiş biçimi ile diyalektik (Hegeldeki diyalektik - YZ), şeylerin mevcut durumunu yüceltip göklere çıkarıyor gibi göründüğünden Almanyada moda olmuştu. Oysa akla uygun biçimiyle diyalektik, burjuvazi ile onun doktriner profesörlerine bir skandal ve nefret uyandırıcı gibi gelir. Çünkü diyalektik, bir yandan şeylerin mevcut durumunu pozitifinden tanıyıp kavrar, bir yandan da bu durumun inkârını ve kaçınılmaz çöküşünü içinde barındırır. Çünkü diyalektik, tarihsel olarak gelişmiş her toplumsal biçimi akışkan bir hareket içinde görür. Bu nedenle onun geçici doğasını, onun anlık varlığından daha az olmamak üzere hesaba katar. Çünkü hiçbir şeyin dayatılmasına izin vermez, özünde eleştirici ve devrimcidir. (K. Marks, Almanca İkinci Baskıya Sonsöz, 24 Ocak 1873, Kapital, (İng.), c. 1, s. 29.)
Hegele kadar tarih üstüne kafa yoranlar, tarihin akışını insanın dışındaki doğa olaylarına, doğa üstü güçlere, takdir-i ilâhiye, liderlerin aklına esenlere, kaderin cilvelerine, savaş talihine vb. bağlıyorlardı. Hegele kadar tarih, kopuk kopuk olaylar dizisi olarak anlatılıyordu. Ama Hegelin geliştirdiği diyalektik, tarihe bütünsellik içinde bakılabileceği gösterdi.
Hegele göre insanın özü Fikir idi. Fikir, zihinsel yaratıcı gücün binlerce yıllık gelişiminin bir ürünüydü. İnsan kendi zihinsel yaratıcı gücünü faaliyette bulunarak dışarıya çıkarır, yani nesnelleştirirdi. İnsan fikrini hayata geçirdikçe, maddi yaşam dönüşmekte, böylece doğa gitgide insanın bir yapıtı haline gelmekteydi. Yani insanın özü olan Fikir, insan faaliyeti üzerinden maddi dünyayı yaratmaktaydı. O halde insanların maddi yaşamını meydana getiren aslında insanların zihnindeki fikirlerin hareketiydi.
Hegel, fikirlerin tarihsel hareketini bütünsel bir çerçeveye oturttu. Hegele göre tarihte ortaya çıkmış her fikir, Mutlak Fikire doğru giden yolda bir aşamaydı. O halde her fikir, Mutlak Fikire yönelen düşünce hareketinin bir aşamasını ifade ettiği için, aslında bütünsel bir sürecin bir parçasıydı.
Marksa göre fikir, maddi gerçekliğin insan zihninde yansıyarak düşünce biçimlerine dönüşmesinden başka bir şey değildir. O halde Hegelin fikirler üzerinden giderek mistik sisler arkasında hayal-meyal gördüğü bütünsel gerçeklik, aslında reel insan faaliyetinin tarihsel hareketidir. Marks, Hegel diyalektiğini böyle eleştiriye tabi tutarak mistik kabuğundan soyundurunca, Hegelin muhteşem buluşu bütün ihtişamıyla ortaya çıktı:
Hegel kendine özgü mistik dille, tarihte bütünselliği sağlayanın, yani tarihi yaratanın aslında insan faaliyeti olduğu söylüyordu. Demek ki, insan, tarihsel süreç içinde kendi faaliyetiyle kendisini yaratmaktaydı. Hegel, aslında, insan faaliyetinde muhteşem bir yaratıcılık, kuruculuk kudreti olduğunu keşfetmişti. Demek ki, kuran da kurtaran da insandı.
İnsanın kendi faaliyetiyle kendi dünyasını yaratmakta olduğu buluşunun sarsıcı sonuçları vardı. Ne var ki Hegel, insan faaliyetini Fikir dediği gerçek üstü bir gücün türevi olarak mistikleştirmişti. Bu nedenle Hegelin keşfi, Hegelin elinde hiçbir devrimci anlam taşımıyordu.
Hegel, insan ile doğa arasındaki diyalektiği şeylerin mevcut durumunu yücelten, yani hâlihazırdaki mülkiyet, mübadele, mübadele değeri, para, ücretli emek, sermaye, sivil toplum, devlet gibi mistik toplumsal biçimleri olduğu gibi kabul eden bir tarzda işlemişti. Yani Hegel, hareketin mevcut haline takılıp kalmış, mevcut toplumsal biçimleri zihninde dondurmuştu. Hareketin mevcut sapkın halinin yarattığı toplumsal olgular mistik olduğu için, Hegelin diyalektiği de mistikleşmişti. Hegel diyalektiği, hareketin mevcut sapkın halini inkâr eden bir unsur içermediği için muhafazakârdı.
Marks, Hegel diyalektiğini ayakları üstünde doğrultarak şu sonucu ortaya çıkardı: İnsan faaliyeti akışkan bir hareket halinde kendi tarihini kendisi yaratmakta olduğuna göre, faaliyetin mevcut hali kalıcı olamazdı. Yani Hegelin ve ekonomi politikçilerin dediği gibi, insanlık nihai durumuna gelmiş değildi. O halde insan, şimdiye kadar nasıl kendi faaliyetiyle kendisini yaratagelmiş ise, şimdi de yine kendi faaliyetiyle mevcut durumu değiştirebilir ve geleceğini kendi insan doğasına göre yaratabilirdi.
Marks insan faaliyetini mevcut sapkın halinden kurtaracak olanın, yine insan faaliyeti olduğunu söyledi. İnsanı kurtaracak olan faaliyet, devrimci, yani pratik-eleştirel nitelikteki insan faaliyetiydi. İnsan faaliyetinin içine hapsolduğu bu insana aykırı toplumsal ilişki biçimleri, bu tersine dönmüş dünya, ancak, toplumsal emek sürecini özgürce birleşmiş doğrudan üreticilerin denetimine sokmayı hedefleyen devrimci, pratik-eleştirel faaliyetle, yani sınıf mücadelesiyle aşılabilirdi.
Marksın Hegel eleştirisinden çıkan sonuçlar şunlardır:
1. İnsan, kendi dışındaki ilâhi bir gücün kendisi için çizdiği güzergâhta sürüklenen bir vesile değildir.
2. İnsan, bilimsel bir kaçınılmazlığı yaşama geçiren bir aktör de değildir. Komünizme gidiş kaderde yazılmış değildir.
3. İnsan, kendi öznel faaliyetiyle kendi insan doğasını kendisi inşa eden, inşa etmekte olduğu insan doğasına göre kendi gelişme güzergâhını kendisi açan, kendi gelecek dünyasını kendisi yaratan muhteşem bir öznelliktir.
*
Yusuf Zamir