Salvo
Kayıtlı Üye
GOBLEN
Goblen diye duvarlara asılmak üzere Fransa’da yapılan Şekilli ve renkli halılara ve mobilya kumaşlarına denir.
Goblen, telleri sayılabilecek türde kumaş üzerine renkli iplikle yapılan ve çoğu kez bir manzara, tarihi bir anı veya ünlü ressamların ünlenmiş resminin aktarılması şeklinde ortaya çıkan bir sanat eseridir. Hazır sert özel kumaşa basılmış resmin, renklerine uygun mouline ipliklerle işlenmesi şeklinde olabildiği gibi, düz fakat telleri sayılabilir kumaş üzerine modelden bakılarak, kumaşa aktarılması şeklinde yaygın iki yol vardır. "Kraliyet Sanatı" olarak Fransa'da ortaya çıkan Goblen, 19. Yüzyılda Türkiye'ye gelmiş ve son zamanlarda hızla benimsenir olmuştur.
1603’te Fransa Kralı IV.ncü Henri, Goblen ailesine ait bir binada François de La Planche ve Marc de Comans namındaki adamlara iki dokuma imalathanesi kurdurmuştu. Bunların oğulları çok güzel işler dokumuşlardı. 1662’de Colbert, Goblen’lerin bu binasında saraya mahsus mobilyaları yapmak üzere bir imalathane tesis ettirdi ki burada saraya ve bilhassa Versailles (Versay) sarayına mahsus duvar örtüleri, perdeler, kanepe ve koltuk kumaşları gibi dokumalar yapılıyordu. Bu atölyeler bilahare büyütüldü ve çalışan işçilerin adedi artırıldı. Meşhur sanatkâr Le Brun buraya müdür tayin olunarak 1662’den 1690 tarihine kadar bu vazifeyi gördü. Le Brun bilhassa bu atölyelerin dahili teşkilatı ile uğraştı ve birçok güzel eserler meydana gelmesine amil oldu, fakat bütün bu muvaffakiyetler sarayın parasına mütevakkıftı. Kralın parası sayesinde fevkalade Goblen işleri yapıldı. Fakat para azalınca imalathanenin yaptığı işler de azaldı ve o zaman imalathane dışarı için iş yapmaya mecbur oldu.
Le Brun ve onun çalışma arkadaşları ilk imalatın bütün karton modellerini yaptılar. Bunlar içinde meşhur mevzular, mevsimler, Meleagre’ın avları, kralın hayatı, İskender’in hayatı gibi Şekillerdir. Diğer muktedir sanatkarların yaptığı bazı mevzular da vardı ki bunlar içinde havari Yunun hayatı, Rafael’in Şekillerinden Vatikan’ın odaları ve yine Rafael’in ve Le Brun’ün eserlerinden Konstantin’in hayatı gibi mevzular vardır. Ressam Poussin’in Musa’nın hayatı, N. Coypel’in İlahların Zaferi ve Ch. Cpypel’in Don Quichotte’un hayatı gibi mevzulu eserler de meşhurdur.
XV.nci Louis zamanındaki mevzular sahraidir. O zamanki tablolar gibi duvar örtülerinde de ağaçlar, yeşillikler, periler ve aşk timsali amorlar resmolunmuştur. Ondan sonra büyük üstatların tablolarının aynını yapmak modası zuhur etmiştir ki bu bir hata idi. Bir tablodaki binlerce rengi, boyalı ipliklerle halı ve dokuma üzerine işlemek çok güçtü. Bu tarz sonraları terk olundu ve L. O. Merson, Puvis de Chavannes ve Cazin gibi büyük ressamlara yaptırılan basit renkli modeller numune tutularak çok güzel eserler vücuda getirildi.
Goblen; kralların sanatı olarak bilinmektedir. Bu nitelemeyi, başta ortaya çıkış şeklinden almaktadır. 17. yüzyılda Avrupa saraylarında sarayların dışı gibi içi de görkemli döşenirdi. Sarayın halılarından kapılarına, perdelerine, koltuklarına kadar her bir eşyada krallığa yakışır bir stil, ihtişam aranırdı. Bu zamanda dekorasyon, en ihtişamlı devirlerini yaşamıştır denebilir.
Duvarlardaki Şekil ve tasvirler, koltukların yüz işlemeleri, perdeler, goblen denilen bu sanatın doğuşunu ortaya koymuştur.
1662 yılında Fransa'da sarayın bu ihtiyaçları için özel bir imalathane kurulmuştur. Bu imalathane, GOBELİNS adında bir ailenin sahip olduğu köşkte bulunduğu için ismini buradan almıştır. İmalathaneyi kuran kişi de Colbert'tir. Colbert, Kral 14. Luis için çalışmalarına burada başlamıştır.
Yapımı Sabır Gerektiriyor
Colbert ve Le Brun, 1667 'de Kraliyet Mobilyaları Üreticisi fermanını aldıktan sonra, faaliyet alanlarım genişleterek, çeşitli imtiyazlar elde etmişlerdir. Colbert'in ölümünden sonra idari çekişmeler ve savaş yüzünden fabrika kapanmıştır. Fakat Le Brun'ün bu sanat üzerindeki hakimiyeti 30 yıl sürmüştür.
Goblen eserlerinin kronolojik sıralamasını yapmak anlamlı olmamaktadır:
Eserlerin hazırlanması çok uzun yıllar sürmektedir. Örneğin Don Kişot'un Hikayesi adlı eserin tamamlanması 80 yıl sürmüştür. Bazı eserler de tekrar tekrar tezgaha konmuştur. Bu nedenle eserleri özgün karakterlerine göre gruplandırmak daha doğru olacaktır.
İlk dönemde; İtalyan freskleri uyarlanmıştır ki, en orijinal çalışmalar bunlardır. Sonraki dönemde; Le Brun geleneğinde, dekoratif kompozisyonlar, mitolojik ve dini konular ve güncel tarih konularının işlenmesi üzerine kuruludur.
18.Yüzyılda, goblen üstatları, grotesk sanat ve türevlerini konu almışlardır. 18.Yüzyılın sonlarında ise, eserler, sanatsal bir fakirlik ve taklit kurbanı olmaktan kurtulamamıştır. Ancak 19. yüzyıl başında; Claude Monet gibi ressamların katılması, bir canlılık getirmiştir.
20.Yüzyılda Gulliaume Janneau, eski denenmiş usullere dönmüş, renklerde ve tonlarda sayıyı azaltarak, goblen halıcılığında yeni bir çığır açmıştır. Goblen, üretiminde, büyük halı tezgahlarına benzer tezgahlar kullanıla gelmiştir. Ünlü goblen örnekleri duvar için yapılmış tablo-halılar şeklinde Louvre, Versailles, Musee de Bruksels, Musee de Angers 'de bulunmaktadır.
Türkiye'ye 19. Yüzyılda Girdi
Ülkemize 19. yüzyılda giren bu sanat, daha çok batılı diplomatlar ve azınlıklar yolu ile gelmiştir. Goblen; günümüzde, ev ve işyerleri için tablo, koltuklar ve puflar için kaplama kumaşı olarak, koltuk ve kanepeler için şal olarak kendisini göstermektedir.
Bu gün gelişen ev tekstili sektörü alanında goblen sanatının önemli bir geleceği vardır. Ancak, işlenmesinin zaman ve sabır gerektirmesi, malzemenin pahalı olması, yaygınlaşmasının önüne geçmiştir. Gelir ve kültür düzeyi yüksek kişilerin daha çok özel zevkleri için ürettikleri bir ürün olmuştur. İşlenmesinin dikkat ve sabır gerektirmesi, seri üretim yapılmasını engellemektedir.
Nasıl Yapılıyor?
Hazır sert özel kumaşa basılmış resmin, renklerine uygun mouline ipliklerle işlenmesi şeklinde olabildiği gibi, düz fakat telleri sayılabilir kumaş üzerine modelden bakılarak, kumaşa aktarılması şeklinde yaygın iki yol vardır.
İşlemede değişik kasnak türleri işlemeyi kolaylaştırmaktadır, ancak kasnak kullanmadan da işlenebilmektedir.
Kullanılan malzemeler tamamen ithaldir. Fransız Royal Paris marka panolar, DMC ve Anchor mouline marka iplikler istenilen kalitede ürün için yeterlidir. Ancak Suriye ve Yunanistan'dan gelen panolar, kumaş, desen ve boya olarak kalitesizdir. Malzemeler, Şişli Pangaltı'da, Bakırköy ve Kadıköy'de özel ev tekstili satan mağazalarda ve büyük tuhafiyelerde bulunmaktadır.
Goblen, ülkemizde çok yoğun üretilmemekle beraber, işleme sanatının tanıtılması ve özendirilmesi ile, sektörde ekonomik bir büyüklük sağlanabilir.
Mağazalarda, işlenmiş goblen yastıklar, yüksek fiyatlarla alıcı bulmaktadır.
İşlenmiş bir goblen yastık, mağazada 70 dolar civarında, ünlü bir resmin tablo olarak işlenmesi ile ortaya çıkan tablo, 2000-3000 mark civarında satılmaktadır.
Tablolar, genellikle meşhur ressamların klasikleşmiş Şekillerinin aktarılması, özellikle Hıristiyanlığın ilk yıllarına ve azizlere dair tasvirler veya doğal manzaralar şeklindedir. Ev ve işyerleri için alınan tablolar yanında, koleksiyoncularca da alınmaktadır.
İşlenmiş tablolar, Şekil galerilerinde nadiren bulunabilmektedir, İnternet alanında işlenmiş goblen tablo satan siteler mevcuttur. İnternet’te pavilijon.com, masrafci.com gibi sitelerde bilgi ve örnek bulmak mümkündür. Bu sitelerden alınacak ürünlerin kalitesine dikkat etmek gerekmektedir.
Goblenlerin Elde Edilmesi
Goblenler, el dokuma goblenler veya mekanik yolla dokunan goblenler olarak iki yolla elde edilirler.
1. El Dokuma Goblenler:
El sanatlarına giren, kilim gibi dokuların üretilmesinde kullanılan bu goblenler dikine gerilmiş çözgü ipliklerinin arasından küçük mekiklere sarılmış renkli altı ipliklerin el yardımıyla ve bir desene bağlı kalarak dokunmasından oluşturulurlar. Bu goblenlerde bilinen temel veya figür atkısına gerek duyulmaz. Motifi oluşturan bir tek atkı ipliği vardır.
Çeşitli renklerden olabilen bu iplikler motif içindeki renk ayrımına göre dokuya gidiş ve dönüş yönünde işlenirler. Her renk motif bitiminde, işlemeler arası açıklıklar dokunun tersinden dikilmek suretiyle kapatılırlar. Bezayağı tarzında örülen motiflerin çözgü iplik¬leri genelde dayanıklı, yüksek bükümlü, düz renk pamuk ipliğinden veya keten ipliğin-dendir. Atkı ipliği kalın ipliklerden olup renk seçiminde sınırsız bir zenginliğe sahiptir. Şekil 1, 4 renkli; 2 renkli el dokuma goblenlerine örnekler vermektedir.
Şekil 1 Şekil 2
Kilim gibi dokumaların üretilmesin¬de kullanılan bu teknik, dik olarak geril¬miş çözgü ipliklerinin arasından atılan at¬kı ipliklerinin örnek desene göre bir ma¬sura ya da mekik yardımıyla dokunmasıdır. Şekil 3'de bir goblen motifi görül¬mektedir. Bu tür el dokuma goblenlerin¬de genellikle zemin ya da motif atkısına gerek duyulmaz. Atkı, desenin bittiği yer¬den geri döner. Bu nedenle motifler ara¬sında çözgü yönünde boşluklar oluşur (Şekil 4).
Bu boşluklardan özellikle uzun olan¬lar, dokuma işlemi bittikten sonra kumaşın arka yüzünde dikilerek kapatılır. Bu oluşumu önlemek için başka bir sistem ise; yan yana gelen iki rengin atkı iplikle¬rinin en yakın çözgü iplerine dönüşümlü olarak bağlanmasıdır (Şekil 4).
El dokuma goblenlerinde atkı renk sayısında, iplik kalite ve numaralarında herhangi bir sınırlama yoktur. Atkıda ge¬nellikle bezayağı örgüsü kullanılmasına karşın değişik efektler elde etmek için başka örgülerde kullanılmaktadır.
El dokuma gobleni ile, düğümlü halı tekniklerini birlikte kullanarak çeşitli kombinasyonlar yapılabilir (Şekil 4).
El dokuma goblenlerinde genellikle desenin özelliğine ve kumaşın işlevine göre çözgü olarak dayanıklı yüksek bü¬kümlü pamuk, atkı olarak ise, strayhgarn ya da karışık yün ipliği kullanılmaktadır. Bazen metal liflerin bile kullanılması mümkündür.
2. Mekanik Yolla Elde Edilen Goblenler:
Makina ile elde edilen endüstriyel goblenler, özellikle döşemelik için kullanılan kumaş çeşitleridir. Bu tür kumaşla¬rın maliyeti yüksek olduğundan ilk önce armürlü el tezgahlarında taklit olarak üretilmeye başlanmış, jakar makinesinin kullanılması ile de üretimine hız verilmiş¬tir.
Daha ziyade el işleme sanatına giren hakiki goblen dokuma ürünleri, özellikle möblelik ve döşemelik kumaşlar için kullanılan, imalatı pahalı doku çeşitleridir. Fakat jakar makinalarında goblen imitasyonlannın büyük bir hızla üretilmeye başlaması, üretimi kolaylaştırdığı gibi, daha ekonomik hale getirmiştir. Jakar goblenleri ismi ile tanınan bu goblenler desenlemedeki ipliklerin renkli oluşlarına göre iki ana gruba ayrılırlar.
1) Atkı goblenler
2) Çözgü goblenler
1) Atkı Goblenleri:
Bu teknikle yapılan goblenler, deği¬şik renk ve numaralarda kullanılan atkı iplikleri ile bunları bağlayan bağlantı çözgüsü ve dokumanın arka yüzünde yer alan tek renk zemin çözgü iplikleriyle do¬kunurlar.
Motifi meydana getiren atkıların bağlantısın: ise, kumaşın ön ve arka yüzündeki bağlantı çözgüleri sağlar. Şekil 5a ve 5b'de 3 renk atkılı basit bir goblenin çözgü ve atkı kesiti görülmektedir.
Renkler dönüşümlü olarak kullanılı¬yorsa, iki farklı desen yapılmalıdır (Şekil 6a.b).
Tek yüzü desenli kumaşlara göre, her zemin çözgüsü için iki platine gerek¬sinim vardır. Aynı desende rapor büyük¬lüğünün yansı kadar platin sayısının ye¬terli olması için, dizim çift iplikli olarak yapılmalıdır, (iki iplik bir platinden geçi¬rilmelidir). (Şekil 7). Burada desen kontürlerinde iki iplik¬li bir merdivenleme olmaktadır (Şekil 6b). Her iki dokuma yüzeyinin birbiri¬ne bağlanması ara. bağlantı çözgüsü ile yapılmalıdır.
1. Çözgü grubu
2 zemin ipliği,
2 bağlantı ipliği.
2, Çözgü grubu
2 zemin ipliği,
1 ara bağlantı ipliği,
2 bağlantı ipliği şeklinde alınmalıdır.
Uygulamada 6 desen atkısı ile iki bağlantı atkısı atılarak kumaşın ön ve arka yüzünde 6 net efekt elde edilebilmek¬tedir. Farklı zemin ve bağlantı atkılarının sayısı, tek yüzü desenli goblenlerde ço¬ğunlukla tek rakamlıdır. Mekik değişimi için sürekli bir yuvanın boş kalması ge¬rekmektedir. Bu nedenle 3 atkılı dokuma¬larda tezgahın her iki tarafında 2'şer, 5 at¬kılı dokumalarda 3'er, 7 atkılı dokumalar¬da 4'er değişim yuvasına gereksinim var¬dır.
Atkı goblenlerinin gelişmekte oldu¬ğu dönemlerde (1928-1930) 11 ve 13 atkıya kadar hatta sık sık elle yapılan sayısız renkli atkı değiştirmeleriyle zengin de¬senler yapılmıştır. Bunun için dokuma makinasının her iki tarafında 6'şar ya da 7'şer yuvaya gereksinim vardır.
Atkı olarak genellikle strayhgarn yün ipliği kullanılmaktadır.
Bu tür dokumalarda fazla atkı kulla¬nıldığından, üretimi de az olduğundan pahalıya mal olmaktadır. Bu nedenle bu¬gün gerçek atkı gobleni çok az üretilmektedir.
Şekil 8, dokumanın ön yüzünde deseni oluşturan atkı renklerini göster¬mektedir.
Desende genellikle etkili olan renk (örneğin, zemin rengi) beyaz bırakılır. Bu¬rada deseni oluşturmayan atkı iplikleri¬nin ayrılması zemin çözgü iplikleriyle yapıldığından kareler boş bırakılarak hiçbir işlem yapılmaz.
Bu şekilde yapılan uygulamalarda zemin çözgü iplikleri desene bağlı olarak jakar makinasına yerleştirilerek harniş gücülerinden geçirilir. Bağlantı çözgüsü de aynı şekilde düzeninde iki ön çer¬çeveden ya da harniş iplikleri yardımı ile hareket ettirilir (Şekil 9).
Bir atkı grubunun bezayağı örgüsü şeklinde çalışması sonucu, kumaş tezgahtan çıkarıldığında çözgü yönüne doğru rulo olacaktır. Bu aşamada kumaş sert tu¬tumlu olur. Bunu önlemek için kalın ve çok renkli atkılar kullanıldığında arka ta¬rafta kalan atkıları bağlamak için özel bağlantı çözgüsü kullanılır. Özel bağlantı çözgüsünün zemin ve üst kumaşın bağ¬lantı çözgüsüne oranı 2/1 alınmalıdır. Bu bağlantı çözgüsü, zemin bağlantı çözgüsünden daha kalın alınarak kumaşın yumuşaklığı sağlanabilir.
Şekil 10, beş atkılı bir dokumanın çözgü yönünde kesitini göstermektedir. Çözgünün konumu 5 net ve 2 karışım efektten oluşmaktadır.
Bu teknikte üst bağlantı çözgüsünü bağlamak için, özel ve ince bir bağlantı at¬kısına gereksinim vardır. Atkı sırası aşa¬ğıdaki şekilde atılmalıdır.
4 desen atkısı,
l bağlantı atkısı.
4 desen atkısı ile 4 net ve 6 karışım renk efekti (iki atkı birlikte atılarak) elde edilir. Şekil 11'deki desende 6 renk var¬dır. Desendeki her atkı sırası (l atkı gru¬bu) 5 atkı olarak okunur. Tek sayılı çözgüler, zemin çözgüsünde l iplik l platin ve üst bağlantı çözgüsünde l iplik l pla¬tin olarak, atkı bağlantı çözgülerinde ise çift sayılı çözgüler bunun dışında l iplik l platin olarak okunmaktadır. Burada alt bağlantı çözgüsünün yukarıya kalkması desene bağlıdır. Ve zemin çözgüsünde ol¬duğu gibi hareketini hamişten alır. Alt bağlantı çözgüsü, bağlantı atkısını bağlar¬ken aşağıda kalmalıdır. Eğer üst ve alt kumaşın dokusunun daha gevşek olması istenirse, alt bağlantı çözgüsünün bağlan¬tı atkısını bağlaması şekil 12'daki gibi sü¬rekli olmalıdır.
Üst bağlantı çözgüsü yu¬karıda, bağlantı atkısı atıldığı zaman ise aşağıda kalmalıdır. Aynı hareket bu ne¬denle ön çerçeveler ile yapılmalıdır. Ön çerçevelerin kontrolden dolayı sık sık durmasını önlemek için üst bağlantı çözgüleri hamişlerden geçirilmelidir.
Bu teknikle dokunmuş atkı goblenle¬rinde yalnızca kumaşın ön yüzündeki de¬senler net olarak görülmektedir. Kumaşın arka yüzü ise, üst üste gelmiş atkılardan dolayı karmaşık bir görüntü kazanmakta¬dır. Eğer kumaşın ön ve arka yüzünün düzgün olması isteniyorsa, kumaşın arka yüzünün de deseni yapılmalıdır. Bu işlem için ikinci bir zemin çözgüsünün kullanıl¬ması gereklidir.
Bu zemin çözgüsü, kumaşın arka yü¬zündeki desenin atkılarıyla bağlantı yapa¬rak deseni oluşturmaktadır.
Deseni oluşturmayan atkılar, iki ze¬min çözgüsü arasında dolgu olarak çalışmaktadır. Bu tür dokumalarda desen, ku¬maşın her iki yüzünde aynı görüntüde ol¬malıdır.
2. Çözgü Goblenleri
Bu teknik; 2,3,4 ve en fazla 6 renge kadar deseni meydana getiren çözgü ip¬likleri ile 2 renkten oluşan desen atkısı ve l bağlantı atkısının kullanılmasıyla elde edilmektedir. Genel olarak çözgü ve atkı oranlan 1/1 alınmalıdır.
Her desen çözgüsü, kumaşın ön yü¬zünde deseni oluşturmak için kalın, açık ve koyu renkteki desen atkılarının üstün¬den geçen ve ince bağlantı atkılarıyla bağlanır.
Siyah ya da tabii renkte alınan bağ¬lantı çözgüsü, daima bağlantı atkısının üzerinden geçer ve üstte kalmış olan de¬senin çözgüsünü bezayağı örgüsü ile bağlayarak kumaşa enine rips görünümü ve¬rir.
Desene girmeyen çözgüler, altta kal¬mış olan bağlantı atkılarıyla çözgünün sa¬yışma göre bezayağı ya da dimi örgüsüne bağlantı yapar ya da dolgu çözgüsü ola¬rak arada bırakılır.
Bağlantı çözgüsünün altında kalan desen atkısıyla bezayağı, dimi ya da saten örgüsüyle bağlanması kumaşın ön ve ar¬ka yüzünün birbiriyle bağlantı yapmasını sağlamaktadır.
Aşağıdaki örneklerden Şekil 13a ve b'de 3 renkli bir çözgü gobleniyle 6 net renk efekti elde edilmiş bir dokumanın çözgü ve atkı kesitleri görülmektedir.
Üst kumaş çözgülerinin, açık ve ko¬yu desen atkılarının altında kalmasıyla 4 net ve 2 karışım renk elde edilmektedir. Bunların dışında 2 çözgü ipliği beraber kullanıldığından 2 karışım renk daha elde edilebilmektedir. Deseni meydana getiren çözgülerden birinin renkli çekilmesiyle, desen daha da zenginleşe bilmektedir. Şekil 14a ve b'de çözgülü bir goblenin deseni ve kareli kağıttaki çizimi görülmektedir.
Şekil 3 Şekil 4
Şekil 5
Şekil 6
Şekil 7
Şekil 8
Şekil 9
Şekil 10 Şekil 11 Şekil 12
Şekil 13b
Şekil 13a
Şekil 14a Şekil 14b
Bu goblenler, değişik renkte kullanılan atkı iplikleri ile bunları tutan tek renk bağ¬lantı çözgüsü ve ayrıca dokunun tersinde yer alan tek renk zemin çözgü iplikleriyle do¬kunurlar. Bağlantı çözgüsünün iplikleri ince fakat sağlam olmasına karşı, zemin çözgü ip¬likleri kalın ipliklerdendir. Zemin çözgü motifi oluşturan atkı ipliklerini motif dışı kalan atkı ipliklerinden ayırma vazifesini görür.
l temel (zemin) çözgü, 2 bağlama çözgüsü ile çizilen atkı goblen desenlerinde, renk¬li atkı iplikleri tarafından oluşturulan motifler .dokunun sadece ön yüzünde görüntülenir¬se bu goblenlere tek taraflı atkı goblenleri ismi verilir.
Aşağıdaki Şekil 15 de, tek taraflı atkı goblenlerde kullanılan ipliklerin çözgü (a) ve atkı (b) istikametinde kesitlerini vermektedir.
Şekil 15a
Şekil 15b
Şekil 16 a-b ise, tek taraflı bir atkı gobleni desenin patronu, uzunlamasına ve eni¬ne doku kesitlerini vermektedir.
4 renkli atkı ipliği ile çizilen bu desenin çözgü kursu (22) 2 zemin çözgü: 2 bağla¬ma çözgüsünden ibarettir. Desen patronunda en çok görüleni renk (örneğin, zemin ren¬gi) beyaz olarak bırakılır. Deseni oluşturan atkı ipliklerinin motif dışı kalan atkı iplikle¬rinden ayrılması zemin çözgü tarafından yapıldığından kareler boş bırakılır, b patronun¬da ise çözgü kursuna göre zemin çözgü ipliği yükselmeleri kareler doldurularak çizilmiş, bağlama çözgüsünün yükselmeleri de kareler arası çizgilerle ifade edilmiştir.
Şekil 16 / a-b
Temel çözgü ipliğinin yükselme hareketleri jakarlı sistem¬lerde, bu ipliklerin geçirildiği çerçevelerin hamiş iplerine bağ¬lanması ile sağlanır.
Şekil 17a
Şekil 17b
Şekil 17c Şekil 17d
Bağlama çözgüsü ise Şekildeki gibi düzenli olarak R 4/4 veya R 3/3 bağlantısı yaparak 2 ön gücü vasıtasıyla veya¬hut yine harniş ipleri yardımı ile hareket ettirilir.
Goblenler, atkı ipliğinin çok sıkı bir bezayağı bağlantısı yapması sebebiyle çok sert kumaşlardır. Hatta dokunan kuma¬şın tersinden içine doğru sarıldığı bile görülür. Bunu önlemek ve dokuya bir yumuşaklık vermek amacıyla özel bir alt atkı bağlantı çözgüsü ilave edilebilir. Bununla doku kursu (2:1) tar¬zında değiştirilerek (2 temel-1 bağlantı çözgüsü) ve alt bağlantı çözgü ipliği de daha kalın alınmak suretiyle dokunun yumu¬şaklığı sağlanabilir.
Atkı goblenlerde 1 temel çözgü yerine 2 temel çözgü ipliği kullanılmak suretiyle her iki tarafı kullanışlı goblen türleri elde edilebilir. Çözgü ipliği yönündeki kesitte de görüldüğü gibi dokunun üst veya altında motif oluşturmayan atkı iplikleri, temel çözgü iplikleri arasında yer alırken, motif oluşturan atkı iplikleri de dokunun her iki yüzünde görüntülenebilirler. (Şekil 17)
2,3,4 hatta 6 renge kadar figür ç özgü iplikleri ile ve yine en az 2 renkten oluşan fi¬gür atkısı ve 1 bağlama atkısının kullanılmasıyla çözgü ve atkı iplikleri 1:1 oranında desenlendirilerek çözgü goblenleri elde edilir.
Her figür çözgüsü, desenin ön yüzünde deseni oluşturan kalın açık renkte veya koyu renkteki figür atkısı üstünde yer alır ve ince iplikli bir bağlantı atkısı tarafından bağlanır.
Siyah veya bazen tabii renkte olan bağlantı çözgüsü ise bağlantı atkısı üzerinden doğru figür çözgüsü ile L 1/1 bezayağı bağlantısı oluşturur. Kumaş da bu yüz¬den enine bir Rips görüntüsü yansıtır. Deseni oluşturan figür çözgülerin dışında, diğer geri kalan figür çözgüleri de dokunun tersinde bulunan figür atkıları ile yine L 1/1 bağlantısı oluştururlar. Hatta bunlar hiç bir bağlantı yapmadan dolgu çözgüsü olarak da kullanılabilirler. Aşağıdaki örnek (Şekil 18) 3 renkli bir çözgü goblenin çözgü ve atkı yönünde ke¬sitlerini vermektedir.
Şekil 18 b
Şekil 18 a
3 ayrı renkte olan bu çözgü ipliklerinin yer değişmeleri ha¬linde çözgü istikametinde alınan kesitleri incelenecek olursa do¬ku yüzeyinde oluşan desende hakim olan renklerinin de değiş¬tiği görülür.
Renkli çözgü ipliklerinin yer değişimi ile desende değişim elde edildiği gibi; çözgü ipliklerin figür atkıları ile bezayağı dışında K 1/3Z, K1/2 Z, Ru 1/1 v.s. gibi örgü türleri ile bağlanmaları neticesinde de goblen dokulara yeni desen olanakları sağlanabilir.
Şekil 19
Aşağıdaki örneklerden Şekil20'da 4 renkli bir çözgü gobleninin 6 çözgü ve 2 atkı efekti oluşturmuş çözgü kesiti görülmektedir. Ayrıca 2 çözgünün yan yana getirilmesiyle 6 karışık efekt sağlanmıştır. Altta bulunan çözgü ipliği de K 1/3 bağlantısını oluşturmuştur. Fakat bu çözgü dolgu çözgüsü olarak da dokunun arasında yer alabilir. Bağlam: çözgüsü ise K 3/1 ile alt dokuya bağlantısını sağlar.
Şekil 21’de ise 5 çözgülü ve çift taraflı bir çözgü gobleninin doku kesitini göster¬mektedir. Dokunun ters yüzü için 2 ci bir bağlantı atkısına gerek görülen bu goblenlerde motifi oluşturan çözgü ipliğinin dokunun her iki tarafına değişimli olarak bağlandığı görülür. Fakat hiçbir bağlantı olmaksızın da dokunun arasında yer alabilir. Bu kesitte de 4 renk çözgünün her biri figür atkısı ile 8 çözgü efekti oluştururken 2 bağlama çözgüsü İle de 2 atkı efekti meydana getirmiştir.
Şekil 20b
Şekil 20a Şekil 21
DÖŞEMELİK RİPS ÖRGÜLER:
Döşemelik Rips dokuları geliştirme tekniği çözgü goblen tekniği ile aynıdır. Bir bağlantı ve bir zemin çözgü ipliği ile dokunan bu dokularda zemin çözgü diğer çözgüden daha kalın ipliklerdir ve daha gevşek bırakılmıştır. Şekil 22 de görülen doku kesitinde zemin çözgü zemin atkı üzerinden geçirilerek ince bir iplik olan bağlantı atkısı ile bağ¬lanmıştır. Bağlantı atkısı ile figür atkısı arasında, yani bağlantı atkısının üstünde yer alan gergin durumdaki bağlantı çözgüsü ise çözgü goblenlerinde olduğu gibi diğer ipliklerle bezayağı bağlantısı oluşturur. Bu sebepten enine Rips görüntüsünü veren bu dokular kul¬lanım sahasında Otoman ismi altında tanınırlar.
Şekil 22 Şekil 23
Şekil 24
1:1 Çözgü ve atkı kursu ile dokunan döşemelik Ripsler, dokunun daha dolgun görüntüsü için bir dolgu atkısı ilave (Şekil 23) edilerek l :2 kurs oranında dokunabilirler. Dö¬şemelik Ripslerde desenleme, renkli iplikler vasıtasıyla sağ¬lanır. Şekil 24 da böyle bir bağlantının çözgü yönünde kesiti görülmektedir. 3 değişik renkte çözgü ve 3 ayrı renk atkı ile desenlenmiş olan bu kesitte daha çok göze çarpan kırmızı zemin çözgüsü, kalın ve yuvarlaklarla çizilmiş olan zemin atkı üzerinden bağlanmıştır. Dikkat edilecek olursa motiflerin oluştuğu noktalarda zemin çözgü-zemin atkı ile bezayağı bağlantısı oluşturmuştur.
Dolgu çözgüsü genelde dokunun arasında yer alır, Açık sarı renkteki ve daha ince iplikli olan figür çöz¬güsü ise dolgu yani figür atkısı ile yine bezayağı bağlanmış¬tır.
KAYNAKLAR
- Güzel Sanatlar Ansiklopedisi
- Kumaş Dokuma Teknoloji.
- Kumaş Yapı Bilgisi
- Meydan Larousse
Goblen diye duvarlara asılmak üzere Fransa’da yapılan Şekilli ve renkli halılara ve mobilya kumaşlarına denir.
Goblen, telleri sayılabilecek türde kumaş üzerine renkli iplikle yapılan ve çoğu kez bir manzara, tarihi bir anı veya ünlü ressamların ünlenmiş resminin aktarılması şeklinde ortaya çıkan bir sanat eseridir. Hazır sert özel kumaşa basılmış resmin, renklerine uygun mouline ipliklerle işlenmesi şeklinde olabildiği gibi, düz fakat telleri sayılabilir kumaş üzerine modelden bakılarak, kumaşa aktarılması şeklinde yaygın iki yol vardır. "Kraliyet Sanatı" olarak Fransa'da ortaya çıkan Goblen, 19. Yüzyılda Türkiye'ye gelmiş ve son zamanlarda hızla benimsenir olmuştur.
1603’te Fransa Kralı IV.ncü Henri, Goblen ailesine ait bir binada François de La Planche ve Marc de Comans namındaki adamlara iki dokuma imalathanesi kurdurmuştu. Bunların oğulları çok güzel işler dokumuşlardı. 1662’de Colbert, Goblen’lerin bu binasında saraya mahsus mobilyaları yapmak üzere bir imalathane tesis ettirdi ki burada saraya ve bilhassa Versailles (Versay) sarayına mahsus duvar örtüleri, perdeler, kanepe ve koltuk kumaşları gibi dokumalar yapılıyordu. Bu atölyeler bilahare büyütüldü ve çalışan işçilerin adedi artırıldı. Meşhur sanatkâr Le Brun buraya müdür tayin olunarak 1662’den 1690 tarihine kadar bu vazifeyi gördü. Le Brun bilhassa bu atölyelerin dahili teşkilatı ile uğraştı ve birçok güzel eserler meydana gelmesine amil oldu, fakat bütün bu muvaffakiyetler sarayın parasına mütevakkıftı. Kralın parası sayesinde fevkalade Goblen işleri yapıldı. Fakat para azalınca imalathanenin yaptığı işler de azaldı ve o zaman imalathane dışarı için iş yapmaya mecbur oldu.
Le Brun ve onun çalışma arkadaşları ilk imalatın bütün karton modellerini yaptılar. Bunlar içinde meşhur mevzular, mevsimler, Meleagre’ın avları, kralın hayatı, İskender’in hayatı gibi Şekillerdir. Diğer muktedir sanatkarların yaptığı bazı mevzular da vardı ki bunlar içinde havari Yunun hayatı, Rafael’in Şekillerinden Vatikan’ın odaları ve yine Rafael’in ve Le Brun’ün eserlerinden Konstantin’in hayatı gibi mevzular vardır. Ressam Poussin’in Musa’nın hayatı, N. Coypel’in İlahların Zaferi ve Ch. Cpypel’in Don Quichotte’un hayatı gibi mevzulu eserler de meşhurdur.
XV.nci Louis zamanındaki mevzular sahraidir. O zamanki tablolar gibi duvar örtülerinde de ağaçlar, yeşillikler, periler ve aşk timsali amorlar resmolunmuştur. Ondan sonra büyük üstatların tablolarının aynını yapmak modası zuhur etmiştir ki bu bir hata idi. Bir tablodaki binlerce rengi, boyalı ipliklerle halı ve dokuma üzerine işlemek çok güçtü. Bu tarz sonraları terk olundu ve L. O. Merson, Puvis de Chavannes ve Cazin gibi büyük ressamlara yaptırılan basit renkli modeller numune tutularak çok güzel eserler vücuda getirildi.
Goblen; kralların sanatı olarak bilinmektedir. Bu nitelemeyi, başta ortaya çıkış şeklinden almaktadır. 17. yüzyılda Avrupa saraylarında sarayların dışı gibi içi de görkemli döşenirdi. Sarayın halılarından kapılarına, perdelerine, koltuklarına kadar her bir eşyada krallığa yakışır bir stil, ihtişam aranırdı. Bu zamanda dekorasyon, en ihtişamlı devirlerini yaşamıştır denebilir.
Duvarlardaki Şekil ve tasvirler, koltukların yüz işlemeleri, perdeler, goblen denilen bu sanatın doğuşunu ortaya koymuştur.
1662 yılında Fransa'da sarayın bu ihtiyaçları için özel bir imalathane kurulmuştur. Bu imalathane, GOBELİNS adında bir ailenin sahip olduğu köşkte bulunduğu için ismini buradan almıştır. İmalathaneyi kuran kişi de Colbert'tir. Colbert, Kral 14. Luis için çalışmalarına burada başlamıştır.
Yapımı Sabır Gerektiriyor
Colbert ve Le Brun, 1667 'de Kraliyet Mobilyaları Üreticisi fermanını aldıktan sonra, faaliyet alanlarım genişleterek, çeşitli imtiyazlar elde etmişlerdir. Colbert'in ölümünden sonra idari çekişmeler ve savaş yüzünden fabrika kapanmıştır. Fakat Le Brun'ün bu sanat üzerindeki hakimiyeti 30 yıl sürmüştür.
Goblen eserlerinin kronolojik sıralamasını yapmak anlamlı olmamaktadır:
Eserlerin hazırlanması çok uzun yıllar sürmektedir. Örneğin Don Kişot'un Hikayesi adlı eserin tamamlanması 80 yıl sürmüştür. Bazı eserler de tekrar tekrar tezgaha konmuştur. Bu nedenle eserleri özgün karakterlerine göre gruplandırmak daha doğru olacaktır.
İlk dönemde; İtalyan freskleri uyarlanmıştır ki, en orijinal çalışmalar bunlardır. Sonraki dönemde; Le Brun geleneğinde, dekoratif kompozisyonlar, mitolojik ve dini konular ve güncel tarih konularının işlenmesi üzerine kuruludur.
18.Yüzyılda, goblen üstatları, grotesk sanat ve türevlerini konu almışlardır. 18.Yüzyılın sonlarında ise, eserler, sanatsal bir fakirlik ve taklit kurbanı olmaktan kurtulamamıştır. Ancak 19. yüzyıl başında; Claude Monet gibi ressamların katılması, bir canlılık getirmiştir.
20.Yüzyılda Gulliaume Janneau, eski denenmiş usullere dönmüş, renklerde ve tonlarda sayıyı azaltarak, goblen halıcılığında yeni bir çığır açmıştır. Goblen, üretiminde, büyük halı tezgahlarına benzer tezgahlar kullanıla gelmiştir. Ünlü goblen örnekleri duvar için yapılmış tablo-halılar şeklinde Louvre, Versailles, Musee de Bruksels, Musee de Angers 'de bulunmaktadır.
Türkiye'ye 19. Yüzyılda Girdi
Ülkemize 19. yüzyılda giren bu sanat, daha çok batılı diplomatlar ve azınlıklar yolu ile gelmiştir. Goblen; günümüzde, ev ve işyerleri için tablo, koltuklar ve puflar için kaplama kumaşı olarak, koltuk ve kanepeler için şal olarak kendisini göstermektedir.
Bu gün gelişen ev tekstili sektörü alanında goblen sanatının önemli bir geleceği vardır. Ancak, işlenmesinin zaman ve sabır gerektirmesi, malzemenin pahalı olması, yaygınlaşmasının önüne geçmiştir. Gelir ve kültür düzeyi yüksek kişilerin daha çok özel zevkleri için ürettikleri bir ürün olmuştur. İşlenmesinin dikkat ve sabır gerektirmesi, seri üretim yapılmasını engellemektedir.
Nasıl Yapılıyor?
Hazır sert özel kumaşa basılmış resmin, renklerine uygun mouline ipliklerle işlenmesi şeklinde olabildiği gibi, düz fakat telleri sayılabilir kumaş üzerine modelden bakılarak, kumaşa aktarılması şeklinde yaygın iki yol vardır.
İşlemede değişik kasnak türleri işlemeyi kolaylaştırmaktadır, ancak kasnak kullanmadan da işlenebilmektedir.
Kullanılan malzemeler tamamen ithaldir. Fransız Royal Paris marka panolar, DMC ve Anchor mouline marka iplikler istenilen kalitede ürün için yeterlidir. Ancak Suriye ve Yunanistan'dan gelen panolar, kumaş, desen ve boya olarak kalitesizdir. Malzemeler, Şişli Pangaltı'da, Bakırköy ve Kadıköy'de özel ev tekstili satan mağazalarda ve büyük tuhafiyelerde bulunmaktadır.
Goblen, ülkemizde çok yoğun üretilmemekle beraber, işleme sanatının tanıtılması ve özendirilmesi ile, sektörde ekonomik bir büyüklük sağlanabilir.
Mağazalarda, işlenmiş goblen yastıklar, yüksek fiyatlarla alıcı bulmaktadır.
İşlenmiş bir goblen yastık, mağazada 70 dolar civarında, ünlü bir resmin tablo olarak işlenmesi ile ortaya çıkan tablo, 2000-3000 mark civarında satılmaktadır.
Tablolar, genellikle meşhur ressamların klasikleşmiş Şekillerinin aktarılması, özellikle Hıristiyanlığın ilk yıllarına ve azizlere dair tasvirler veya doğal manzaralar şeklindedir. Ev ve işyerleri için alınan tablolar yanında, koleksiyoncularca da alınmaktadır.
İşlenmiş tablolar, Şekil galerilerinde nadiren bulunabilmektedir, İnternet alanında işlenmiş goblen tablo satan siteler mevcuttur. İnternet’te pavilijon.com, masrafci.com gibi sitelerde bilgi ve örnek bulmak mümkündür. Bu sitelerden alınacak ürünlerin kalitesine dikkat etmek gerekmektedir.
Goblenlerin Elde Edilmesi
Goblenler, el dokuma goblenler veya mekanik yolla dokunan goblenler olarak iki yolla elde edilirler.
1. El Dokuma Goblenler:
El sanatlarına giren, kilim gibi dokuların üretilmesinde kullanılan bu goblenler dikine gerilmiş çözgü ipliklerinin arasından küçük mekiklere sarılmış renkli altı ipliklerin el yardımıyla ve bir desene bağlı kalarak dokunmasından oluşturulurlar. Bu goblenlerde bilinen temel veya figür atkısına gerek duyulmaz. Motifi oluşturan bir tek atkı ipliği vardır.
Çeşitli renklerden olabilen bu iplikler motif içindeki renk ayrımına göre dokuya gidiş ve dönüş yönünde işlenirler. Her renk motif bitiminde, işlemeler arası açıklıklar dokunun tersinden dikilmek suretiyle kapatılırlar. Bezayağı tarzında örülen motiflerin çözgü iplik¬leri genelde dayanıklı, yüksek bükümlü, düz renk pamuk ipliğinden veya keten ipliğin-dendir. Atkı ipliği kalın ipliklerden olup renk seçiminde sınırsız bir zenginliğe sahiptir. Şekil 1, 4 renkli; 2 renkli el dokuma goblenlerine örnekler vermektedir.
Şekil 1 Şekil 2
Kilim gibi dokumaların üretilmesin¬de kullanılan bu teknik, dik olarak geril¬miş çözgü ipliklerinin arasından atılan at¬kı ipliklerinin örnek desene göre bir ma¬sura ya da mekik yardımıyla dokunmasıdır. Şekil 3'de bir goblen motifi görül¬mektedir. Bu tür el dokuma goblenlerin¬de genellikle zemin ya da motif atkısına gerek duyulmaz. Atkı, desenin bittiği yer¬den geri döner. Bu nedenle motifler ara¬sında çözgü yönünde boşluklar oluşur (Şekil 4).
Bu boşluklardan özellikle uzun olan¬lar, dokuma işlemi bittikten sonra kumaşın arka yüzünde dikilerek kapatılır. Bu oluşumu önlemek için başka bir sistem ise; yan yana gelen iki rengin atkı iplikle¬rinin en yakın çözgü iplerine dönüşümlü olarak bağlanmasıdır (Şekil 4).
El dokuma goblenlerinde atkı renk sayısında, iplik kalite ve numaralarında herhangi bir sınırlama yoktur. Atkıda ge¬nellikle bezayağı örgüsü kullanılmasına karşın değişik efektler elde etmek için başka örgülerde kullanılmaktadır.
El dokuma gobleni ile, düğümlü halı tekniklerini birlikte kullanarak çeşitli kombinasyonlar yapılabilir (Şekil 4).
El dokuma goblenlerinde genellikle desenin özelliğine ve kumaşın işlevine göre çözgü olarak dayanıklı yüksek bü¬kümlü pamuk, atkı olarak ise, strayhgarn ya da karışık yün ipliği kullanılmaktadır. Bazen metal liflerin bile kullanılması mümkündür.
2. Mekanik Yolla Elde Edilen Goblenler:
Makina ile elde edilen endüstriyel goblenler, özellikle döşemelik için kullanılan kumaş çeşitleridir. Bu tür kumaşla¬rın maliyeti yüksek olduğundan ilk önce armürlü el tezgahlarında taklit olarak üretilmeye başlanmış, jakar makinesinin kullanılması ile de üretimine hız verilmiş¬tir.
Daha ziyade el işleme sanatına giren hakiki goblen dokuma ürünleri, özellikle möblelik ve döşemelik kumaşlar için kullanılan, imalatı pahalı doku çeşitleridir. Fakat jakar makinalarında goblen imitasyonlannın büyük bir hızla üretilmeye başlaması, üretimi kolaylaştırdığı gibi, daha ekonomik hale getirmiştir. Jakar goblenleri ismi ile tanınan bu goblenler desenlemedeki ipliklerin renkli oluşlarına göre iki ana gruba ayrılırlar.
1) Atkı goblenler
2) Çözgü goblenler
1) Atkı Goblenleri:
Bu teknikle yapılan goblenler, deği¬şik renk ve numaralarda kullanılan atkı iplikleri ile bunları bağlayan bağlantı çözgüsü ve dokumanın arka yüzünde yer alan tek renk zemin çözgü iplikleriyle do¬kunurlar.
Motifi meydana getiren atkıların bağlantısın: ise, kumaşın ön ve arka yüzündeki bağlantı çözgüleri sağlar. Şekil 5a ve 5b'de 3 renk atkılı basit bir goblenin çözgü ve atkı kesiti görülmektedir.
Renkler dönüşümlü olarak kullanılı¬yorsa, iki farklı desen yapılmalıdır (Şekil 6a.b).
Tek yüzü desenli kumaşlara göre, her zemin çözgüsü için iki platine gerek¬sinim vardır. Aynı desende rapor büyük¬lüğünün yansı kadar platin sayısının ye¬terli olması için, dizim çift iplikli olarak yapılmalıdır, (iki iplik bir platinden geçi¬rilmelidir). (Şekil 7). Burada desen kontürlerinde iki iplik¬li bir merdivenleme olmaktadır (Şekil 6b). Her iki dokuma yüzeyinin birbiri¬ne bağlanması ara. bağlantı çözgüsü ile yapılmalıdır.
1. Çözgü grubu
2 zemin ipliği,
2 bağlantı ipliği.
2, Çözgü grubu
2 zemin ipliği,
1 ara bağlantı ipliği,
2 bağlantı ipliği şeklinde alınmalıdır.
Uygulamada 6 desen atkısı ile iki bağlantı atkısı atılarak kumaşın ön ve arka yüzünde 6 net efekt elde edilebilmek¬tedir. Farklı zemin ve bağlantı atkılarının sayısı, tek yüzü desenli goblenlerde ço¬ğunlukla tek rakamlıdır. Mekik değişimi için sürekli bir yuvanın boş kalması ge¬rekmektedir. Bu nedenle 3 atkılı dokuma¬larda tezgahın her iki tarafında 2'şer, 5 at¬kılı dokumalarda 3'er, 7 atkılı dokumalar¬da 4'er değişim yuvasına gereksinim var¬dır.
Atkı goblenlerinin gelişmekte oldu¬ğu dönemlerde (1928-1930) 11 ve 13 atkıya kadar hatta sık sık elle yapılan sayısız renkli atkı değiştirmeleriyle zengin de¬senler yapılmıştır. Bunun için dokuma makinasının her iki tarafında 6'şar ya da 7'şer yuvaya gereksinim vardır.
Atkı olarak genellikle strayhgarn yün ipliği kullanılmaktadır.
Bu tür dokumalarda fazla atkı kulla¬nıldığından, üretimi de az olduğundan pahalıya mal olmaktadır. Bu nedenle bu¬gün gerçek atkı gobleni çok az üretilmektedir.
Şekil 8, dokumanın ön yüzünde deseni oluşturan atkı renklerini göster¬mektedir.
Desende genellikle etkili olan renk (örneğin, zemin rengi) beyaz bırakılır. Bu¬rada deseni oluşturmayan atkı iplikleri¬nin ayrılması zemin çözgü iplikleriyle yapıldığından kareler boş bırakılarak hiçbir işlem yapılmaz.
Bu şekilde yapılan uygulamalarda zemin çözgü iplikleri desene bağlı olarak jakar makinasına yerleştirilerek harniş gücülerinden geçirilir. Bağlantı çözgüsü de aynı şekilde düzeninde iki ön çer¬çeveden ya da harniş iplikleri yardımı ile hareket ettirilir (Şekil 9).
Bir atkı grubunun bezayağı örgüsü şeklinde çalışması sonucu, kumaş tezgahtan çıkarıldığında çözgü yönüne doğru rulo olacaktır. Bu aşamada kumaş sert tu¬tumlu olur. Bunu önlemek için kalın ve çok renkli atkılar kullanıldığında arka ta¬rafta kalan atkıları bağlamak için özel bağlantı çözgüsü kullanılır. Özel bağlantı çözgüsünün zemin ve üst kumaşın bağ¬lantı çözgüsüne oranı 2/1 alınmalıdır. Bu bağlantı çözgüsü, zemin bağlantı çözgüsünden daha kalın alınarak kumaşın yumuşaklığı sağlanabilir.
Şekil 10, beş atkılı bir dokumanın çözgü yönünde kesitini göstermektedir. Çözgünün konumu 5 net ve 2 karışım efektten oluşmaktadır.
Bu teknikte üst bağlantı çözgüsünü bağlamak için, özel ve ince bir bağlantı at¬kısına gereksinim vardır. Atkı sırası aşa¬ğıdaki şekilde atılmalıdır.
4 desen atkısı,
l bağlantı atkısı.
4 desen atkısı ile 4 net ve 6 karışım renk efekti (iki atkı birlikte atılarak) elde edilir. Şekil 11'deki desende 6 renk var¬dır. Desendeki her atkı sırası (l atkı gru¬bu) 5 atkı olarak okunur. Tek sayılı çözgüler, zemin çözgüsünde l iplik l platin ve üst bağlantı çözgüsünde l iplik l pla¬tin olarak, atkı bağlantı çözgülerinde ise çift sayılı çözgüler bunun dışında l iplik l platin olarak okunmaktadır. Burada alt bağlantı çözgüsünün yukarıya kalkması desene bağlıdır. Ve zemin çözgüsünde ol¬duğu gibi hareketini hamişten alır. Alt bağlantı çözgüsü, bağlantı atkısını bağlar¬ken aşağıda kalmalıdır. Eğer üst ve alt kumaşın dokusunun daha gevşek olması istenirse, alt bağlantı çözgüsünün bağlan¬tı atkısını bağlaması şekil 12'daki gibi sü¬rekli olmalıdır.
Üst bağlantı çözgüsü yu¬karıda, bağlantı atkısı atıldığı zaman ise aşağıda kalmalıdır. Aynı hareket bu ne¬denle ön çerçeveler ile yapılmalıdır. Ön çerçevelerin kontrolden dolayı sık sık durmasını önlemek için üst bağlantı çözgüleri hamişlerden geçirilmelidir.
Bu teknikle dokunmuş atkı goblenle¬rinde yalnızca kumaşın ön yüzündeki de¬senler net olarak görülmektedir. Kumaşın arka yüzü ise, üst üste gelmiş atkılardan dolayı karmaşık bir görüntü kazanmakta¬dır. Eğer kumaşın ön ve arka yüzünün düzgün olması isteniyorsa, kumaşın arka yüzünün de deseni yapılmalıdır. Bu işlem için ikinci bir zemin çözgüsünün kullanıl¬ması gereklidir.
Bu zemin çözgüsü, kumaşın arka yü¬zündeki desenin atkılarıyla bağlantı yapa¬rak deseni oluşturmaktadır.
Deseni oluşturmayan atkılar, iki ze¬min çözgüsü arasında dolgu olarak çalışmaktadır. Bu tür dokumalarda desen, ku¬maşın her iki yüzünde aynı görüntüde ol¬malıdır.
2. Çözgü Goblenleri
Bu teknik; 2,3,4 ve en fazla 6 renge kadar deseni meydana getiren çözgü ip¬likleri ile 2 renkten oluşan desen atkısı ve l bağlantı atkısının kullanılmasıyla elde edilmektedir. Genel olarak çözgü ve atkı oranlan 1/1 alınmalıdır.
Her desen çözgüsü, kumaşın ön yü¬zünde deseni oluşturmak için kalın, açık ve koyu renkteki desen atkılarının üstün¬den geçen ve ince bağlantı atkılarıyla bağlanır.
Siyah ya da tabii renkte alınan bağ¬lantı çözgüsü, daima bağlantı atkısının üzerinden geçer ve üstte kalmış olan de¬senin çözgüsünü bezayağı örgüsü ile bağlayarak kumaşa enine rips görünümü ve¬rir.
Desene girmeyen çözgüler, altta kal¬mış olan bağlantı atkılarıyla çözgünün sa¬yışma göre bezayağı ya da dimi örgüsüne bağlantı yapar ya da dolgu çözgüsü ola¬rak arada bırakılır.
Bağlantı çözgüsünün altında kalan desen atkısıyla bezayağı, dimi ya da saten örgüsüyle bağlanması kumaşın ön ve ar¬ka yüzünün birbiriyle bağlantı yapmasını sağlamaktadır.
Aşağıdaki örneklerden Şekil 13a ve b'de 3 renkli bir çözgü gobleniyle 6 net renk efekti elde edilmiş bir dokumanın çözgü ve atkı kesitleri görülmektedir.
Üst kumaş çözgülerinin, açık ve ko¬yu desen atkılarının altında kalmasıyla 4 net ve 2 karışım renk elde edilmektedir. Bunların dışında 2 çözgü ipliği beraber kullanıldığından 2 karışım renk daha elde edilebilmektedir. Deseni meydana getiren çözgülerden birinin renkli çekilmesiyle, desen daha da zenginleşe bilmektedir. Şekil 14a ve b'de çözgülü bir goblenin deseni ve kareli kağıttaki çizimi görülmektedir.
Şekil 3 Şekil 4
Şekil 5
Şekil 6
Şekil 7
Şekil 8
Şekil 9
Şekil 10 Şekil 11 Şekil 12
Şekil 13b
Şekil 13a
Şekil 14a Şekil 14b
Bu goblenler, değişik renkte kullanılan atkı iplikleri ile bunları tutan tek renk bağ¬lantı çözgüsü ve ayrıca dokunun tersinde yer alan tek renk zemin çözgü iplikleriyle do¬kunurlar. Bağlantı çözgüsünün iplikleri ince fakat sağlam olmasına karşı, zemin çözgü ip¬likleri kalın ipliklerdendir. Zemin çözgü motifi oluşturan atkı ipliklerini motif dışı kalan atkı ipliklerinden ayırma vazifesini görür.
l temel (zemin) çözgü, 2 bağlama çözgüsü ile çizilen atkı goblen desenlerinde, renk¬li atkı iplikleri tarafından oluşturulan motifler .dokunun sadece ön yüzünde görüntülenir¬se bu goblenlere tek taraflı atkı goblenleri ismi verilir.
Aşağıdaki Şekil 15 de, tek taraflı atkı goblenlerde kullanılan ipliklerin çözgü (a) ve atkı (b) istikametinde kesitlerini vermektedir.
Şekil 15a
Şekil 15b
Şekil 16 a-b ise, tek taraflı bir atkı gobleni desenin patronu, uzunlamasına ve eni¬ne doku kesitlerini vermektedir.
4 renkli atkı ipliği ile çizilen bu desenin çözgü kursu (22) 2 zemin çözgü: 2 bağla¬ma çözgüsünden ibarettir. Desen patronunda en çok görüleni renk (örneğin, zemin ren¬gi) beyaz olarak bırakılır. Deseni oluşturan atkı ipliklerinin motif dışı kalan atkı iplikle¬rinden ayrılması zemin çözgü tarafından yapıldığından kareler boş bırakılır, b patronun¬da ise çözgü kursuna göre zemin çözgü ipliği yükselmeleri kareler doldurularak çizilmiş, bağlama çözgüsünün yükselmeleri de kareler arası çizgilerle ifade edilmiştir.
Şekil 16 / a-b
Temel çözgü ipliğinin yükselme hareketleri jakarlı sistem¬lerde, bu ipliklerin geçirildiği çerçevelerin hamiş iplerine bağ¬lanması ile sağlanır.
Şekil 17a
Şekil 17b
Şekil 17c Şekil 17d
Bağlama çözgüsü ise Şekildeki gibi düzenli olarak R 4/4 veya R 3/3 bağlantısı yaparak 2 ön gücü vasıtasıyla veya¬hut yine harniş ipleri yardımı ile hareket ettirilir.
Goblenler, atkı ipliğinin çok sıkı bir bezayağı bağlantısı yapması sebebiyle çok sert kumaşlardır. Hatta dokunan kuma¬şın tersinden içine doğru sarıldığı bile görülür. Bunu önlemek ve dokuya bir yumuşaklık vermek amacıyla özel bir alt atkı bağlantı çözgüsü ilave edilebilir. Bununla doku kursu (2:1) tar¬zında değiştirilerek (2 temel-1 bağlantı çözgüsü) ve alt bağlantı çözgü ipliği de daha kalın alınmak suretiyle dokunun yumu¬şaklığı sağlanabilir.
Atkı goblenlerde 1 temel çözgü yerine 2 temel çözgü ipliği kullanılmak suretiyle her iki tarafı kullanışlı goblen türleri elde edilebilir. Çözgü ipliği yönündeki kesitte de görüldüğü gibi dokunun üst veya altında motif oluşturmayan atkı iplikleri, temel çözgü iplikleri arasında yer alırken, motif oluşturan atkı iplikleri de dokunun her iki yüzünde görüntülenebilirler. (Şekil 17)
2,3,4 hatta 6 renge kadar figür ç özgü iplikleri ile ve yine en az 2 renkten oluşan fi¬gür atkısı ve 1 bağlama atkısının kullanılmasıyla çözgü ve atkı iplikleri 1:1 oranında desenlendirilerek çözgü goblenleri elde edilir.
Her figür çözgüsü, desenin ön yüzünde deseni oluşturan kalın açık renkte veya koyu renkteki figür atkısı üstünde yer alır ve ince iplikli bir bağlantı atkısı tarafından bağlanır.
Siyah veya bazen tabii renkte olan bağlantı çözgüsü ise bağlantı atkısı üzerinden doğru figür çözgüsü ile L 1/1 bezayağı bağlantısı oluşturur. Kumaş da bu yüz¬den enine bir Rips görüntüsü yansıtır. Deseni oluşturan figür çözgülerin dışında, diğer geri kalan figür çözgüleri de dokunun tersinde bulunan figür atkıları ile yine L 1/1 bağlantısı oluştururlar. Hatta bunlar hiç bir bağlantı yapmadan dolgu çözgüsü olarak da kullanılabilirler. Aşağıdaki örnek (Şekil 18) 3 renkli bir çözgü goblenin çözgü ve atkı yönünde ke¬sitlerini vermektedir.
Şekil 18 b
Şekil 18 a
3 ayrı renkte olan bu çözgü ipliklerinin yer değişmeleri ha¬linde çözgü istikametinde alınan kesitleri incelenecek olursa do¬ku yüzeyinde oluşan desende hakim olan renklerinin de değiş¬tiği görülür.
Renkli çözgü ipliklerinin yer değişimi ile desende değişim elde edildiği gibi; çözgü ipliklerin figür atkıları ile bezayağı dışında K 1/3Z, K1/2 Z, Ru 1/1 v.s. gibi örgü türleri ile bağlanmaları neticesinde de goblen dokulara yeni desen olanakları sağlanabilir.
Şekil 19
Aşağıdaki örneklerden Şekil20'da 4 renkli bir çözgü gobleninin 6 çözgü ve 2 atkı efekti oluşturmuş çözgü kesiti görülmektedir. Ayrıca 2 çözgünün yan yana getirilmesiyle 6 karışık efekt sağlanmıştır. Altta bulunan çözgü ipliği de K 1/3 bağlantısını oluşturmuştur. Fakat bu çözgü dolgu çözgüsü olarak da dokunun arasında yer alabilir. Bağlam: çözgüsü ise K 3/1 ile alt dokuya bağlantısını sağlar.
Şekil 21’de ise 5 çözgülü ve çift taraflı bir çözgü gobleninin doku kesitini göster¬mektedir. Dokunun ters yüzü için 2 ci bir bağlantı atkısına gerek görülen bu goblenlerde motifi oluşturan çözgü ipliğinin dokunun her iki tarafına değişimli olarak bağlandığı görülür. Fakat hiçbir bağlantı olmaksızın da dokunun arasında yer alabilir. Bu kesitte de 4 renk çözgünün her biri figür atkısı ile 8 çözgü efekti oluştururken 2 bağlama çözgüsü İle de 2 atkı efekti meydana getirmiştir.
Şekil 20b
Şekil 20a Şekil 21
DÖŞEMELİK RİPS ÖRGÜLER:
Döşemelik Rips dokuları geliştirme tekniği çözgü goblen tekniği ile aynıdır. Bir bağlantı ve bir zemin çözgü ipliği ile dokunan bu dokularda zemin çözgü diğer çözgüden daha kalın ipliklerdir ve daha gevşek bırakılmıştır. Şekil 22 de görülen doku kesitinde zemin çözgü zemin atkı üzerinden geçirilerek ince bir iplik olan bağlantı atkısı ile bağ¬lanmıştır. Bağlantı atkısı ile figür atkısı arasında, yani bağlantı atkısının üstünde yer alan gergin durumdaki bağlantı çözgüsü ise çözgü goblenlerinde olduğu gibi diğer ipliklerle bezayağı bağlantısı oluşturur. Bu sebepten enine Rips görüntüsünü veren bu dokular kul¬lanım sahasında Otoman ismi altında tanınırlar.
Şekil 22 Şekil 23
Şekil 24
1:1 Çözgü ve atkı kursu ile dokunan döşemelik Ripsler, dokunun daha dolgun görüntüsü için bir dolgu atkısı ilave (Şekil 23) edilerek l :2 kurs oranında dokunabilirler. Dö¬şemelik Ripslerde desenleme, renkli iplikler vasıtasıyla sağ¬lanır. Şekil 24 da böyle bir bağlantının çözgü yönünde kesiti görülmektedir. 3 değişik renkte çözgü ve 3 ayrı renk atkı ile desenlenmiş olan bu kesitte daha çok göze çarpan kırmızı zemin çözgüsü, kalın ve yuvarlaklarla çizilmiş olan zemin atkı üzerinden bağlanmıştır. Dikkat edilecek olursa motiflerin oluştuğu noktalarda zemin çözgü-zemin atkı ile bezayağı bağlantısı oluşturmuştur.
Dolgu çözgüsü genelde dokunun arasında yer alır, Açık sarı renkteki ve daha ince iplikli olan figür çöz¬güsü ise dolgu yani figür atkısı ile yine bezayağı bağlanmış¬tır.
KAYNAKLAR
- Güzel Sanatlar Ansiklopedisi
- Kumaş Dokuma Teknoloji.
- Kumaş Yapı Bilgisi
- Meydan Larousse