Büyük Sahra Çölü'nün kenarındaki yalnız bir köyde Afrika'nın en şaşırtıcı töreni yapılıyor. Ömürleri bir damla suyun peşinde geçen Vudabeler
dokuz ay sürecek kurak mevsimden önce güç toplamak için Nijer'in Fudduk köyünde bir araya geliyorlar.
Genç erkekler boyanıp süsleniyor ve yedi gün sürecek mırıltılarla süslü Gerival başlıyor. Genç kızların dikkatini çekmek isteyen dansçılar kadın gibi davranıyorlar.
Nijer'in geri kalanında yaşayanların bile aklına gelmeyen
çorak bölgede kaybolmuş gitmiş
yoksul bir köy var. Burası birkaç yıldır Afrika kültürlerini araştıranların giderek daha fazla ilgisini çekiyor. Bunun nedeni kıtanın en görkemli törenlerinden birine ev sahipliği yapması. Bu köyün adı Fudduk; törenin adı ise 'Gerival'. Yüzleri boyalı genç erkeklerin günler süren dansı
eş bulma gayreti
çorak arazide birbirine tutunmaktan başka şansı olmayan bir halk
bir damla suyun peşinde geçen bir ömür...
Ülkenin büyük kısmı Sahra Çölü ile kaplı
Agadez kasabası da onun kıyısında
kum denizinde bir 'liman'. Agadez'den bir dolmuşa binip başkent Niamey yönüne yola çıkıyorum. Yaklaşık 115 kilometre sonra İngal kasabası yol ayrımına varıyorum. Buradan güneye uzanan kumlu
yarı çöl arazide yedi kilometre yürüyeceğim. Sizin de yolunuz bir gün buraya düşerse Nijer'in gece gündüz hiç bitmeyen kavurucu sıcağında ne sabahı
ne de güneşin batmasını bekleyin. Bir an önce yürüyüp bitirin o yolu
Fudduk köyüne varın.
Köy denince aklımıza gelen nedir? Belki topraktan
taştan yapılmış evler
onların arasında dolaşan tavuklar
evlerin yanında hayvan barınakları
çevrede ekili alanlar… Dünyanın en yoksul ülkelerinden birinde bulunan Fudduk
farklı bir köy. Evleri yere çakılı dört direk ve üzerlerine gerili bir kumaş parçasından oluşuyor. Bu iklimde insanların öncelikle kendilerini güneşten koruması gerek
bu yüzden günün büyük bölümünü bu kumaş parçasının altında geçiriyorlar. Çevrede gerçekten yapıya benzeyen bir iki toprak evcik var. Bunlar uluslararası yardım kuruluşlarının inşa ettiği odalar ve içinde en fazla on ürünün satıldığı bir bakkalcık.
Köy denince aklımıza gelen nedir? Belki topraktan
Fudduk uçsuz bucaksız Büyük Sahra ile güneydeki daha verimli topraklar arasında
parmak boyunda dikenleri olan çalıların ve bodur ağaçların tek tük bulunduğu çorak düzlükte yer alıyor. Yörede yılın dokuz
on ayı hiç yağmur yağmıyor; su birikintileri kuruyor
gündüz kimse gölgeden çıkmıyor
geceleri de hava kimi zaman dondurucu olabiliyor. Diğer üç ayda ise benim Agadez'de kaldığım günlerde gördüğüm gibi şiddetli yağmurlar yağabiliyor. İnsan o sıcağın
kum ve susuzluğun içinde kasabanın sokaklarının 30
40 santimetre su altında kalmasına inanamıyor. Bu dönemde toprakta görülen seyrek otlarla hayvanlarını beslemeye çalışan Vudabeler uzun yürüyüşler yapmak
kısa yağmurlu dönemi iyi değerlendirmek
her gün yeni yeşil alanlar bulmak zorunda. Bu yürüyüşlerde sürüler ile onları güden aileler otları görece daha bol olan İngal kasabası çevresinde birikiyor. Bir anlamda yağmur mevsiminin sonunu belirleyen Gerival'in
İngal kasabası yakınında yapılması rastlantı değil.
Fudduk'a Agadez'de tanıdığım Boderi ile gittim. Ailesinin Fudduklu olduğunu
onların yanında kalabileceğimizi söyledi. Boderi ve ailesi Vudabe topluluğundan. Vudabeler Nijer
Çad
Mali
Senegal
Burkina Faso gibi Batı Afrika ülkelerinde yaşayan Fulanilerin (öteki adıyla Pöllerin) bir alt topluluğu. Vudabeler yalnızca Nijer'de yaşıyor
ancak öteki Fulanilerle dilleri ortak: Fulfulde dili.
Fudduk'a Agadez'de tanıdığım Boderi ile gittim. Ailesinin Fudduklu olduğunu
Fudduk'a törenin başlamasından on beş gün önce
eylül başında vardık. Ortalıkta benden başka köy dışından kimse yoktu. Amacım Gerival'in ön hazırlıklarını da izlemekti. Çadırımı Boderi'nin ailesinin yanına kurdum
yani annesi
babası ve dokuz kardeşinin 'evinin' yanına. Üzerinde doğru düzgün giyeceği bile olmayan ailenin yoksulluğunu Boderi'ye incitmeden sormaya çalıştım. Yörenin kumlu ve kurak arazisine bir şey ekip biçmenin mümkün olmadığı açıktı. Boderi eskiden keçilerinin olduğunu
ancak ardı ardına gelen kuraklıklar yüzünden artık hayvanlarının kalmadığını anlattı. Ailesi
kendisinin Agadez kasabasında kazandığı parayla
gönderdiği yiyecekle yaşıyordu. Yanımızda getirdiğimiz bir çuval pirinci annesine verdik. Kadın pirinci büyük bir tencerede pişirdi
yine bizim getirdiğimiz domates salçasıyla karıştırdı. Aile o gün ve izleyen günlerde hep pirinç yedi.
Başlangıçta köyde yaşam her zamanki gibiydi. Her sabah ailelerin yetişkin kızlarından oluşan konvoy
eşek ve bidonlarıyla birkaç kilometre mesafedeki kuyulara yola çıktı. Babalar güneş tepedeyken gölgede yattı. Anneler pirinç veya darı pişirmeye çalıştı. Her akşam gün batarken beş dakika süren kum fırtınası ortalığı birbirine kattı. Sonraki günlerde köyün hemen dışında daha çok kadınların katıldığı bir hazırlık gözüme ilişti. Öncelikle sukabaklarından yapılmış geniş taslar göz alıcı bir kırmızıya boyandı. Her aile Gerival için özenle geleneksel yataklardan hazırlıyor
üzerine renkli hasırlar seriyor
taslar ve aynalı
boncuklarla yapılmış türlü süslemeler koyuyordu. Gerival için köye eşekleriyle
develeriyle gelen konuk aileler de yanlarında getirdikleri eşyalarla aynılarını yaptılar. Böylece yan yana dizilen sukabaklı
süslemeli yataklar belki bir kilometre uzunluğu geçti.
Fudduk
konuklarına hazırlanırken ben günlerimi az da olsa gölge veren dikenli ağaçların altında geçirdim. Kimi zaman gölgeden çıkmamak için gün ortasında bir şey yememeyi seçtim
günde altı
yedi litre su içtim. Yaklaşık on gün sonra develer üzerinde akın akın insan
Gerival için hazırladıkları özel eşyalarıyla köye gelmeye başladı
ilk gördükleri çalının altında kendilerine geçici bir yer edindi. Bir iki gün içinde Fudduk çok kalabalıklaşmış
Nijer'de herkesin heyecanla beklediği köklü bir geleneğin izlenebileceği merkez olmuştu.
Başlangıçta köyde yaşam her zamanki gibiydi. Her sabah ailelerin yetişkin kızlarından oluşan konvoy
Fudduk
Nijer bir gelenekler ülkesi. Gelenekler
çoğu göçebe yaşayan Vudabeler için de birliklerini sağlayan bir olgu. Belki bunun en belirgin kanıtı 'Vudabe' kelimesinin anlamı: 'Tabu insanları.' Buradaki tabuyu
geleneğe yakın bir anlamda algılamak gerekiyor. Stepte sürekli göç ederek yaşamak ve zorlu doğa koşullarına dayanmak geleneğin temelini oluşturuyor. Kuraklığa karşı sabırlı olmak
sürekli yer değiştirmek
kum fırtınalarına göğüs germek saygı duyulması gereken bir gelenek onlar için
bir yaşam yolu. Zorlu doğa koşulları
onları tinsel boyutta bir araya getiriyor.
Gerival'in yapılacağı yedi gün Vudabelerin birlikte olmaları
sosyalleşmeleri
kurak dönem başlamadan önce güç toplamaları için bir fırsat. Gerival
genç Vudabe erkeklerinin katıldığı bir tür güzellik yarışması. Bu yarışma kendilerine eş bulmalarını sağlıyor
Vudabeleri kaynaştırıyor. İlk gün
en güzel giysileri kuşanmış konuk klanın ileri gelenleri ağırlanıyor. Uzun uzun karşılıklı saygılar sunuluyor
yemekler yeniyor. İlk günün akşamı da konuklar ilk Gerival dansına hazırlanıyor.
Yedi gün süren Gerival danslarına katılacak genç erkekler için makyaj işin çok önemli bir parçası. Yüz genellikle kökboyayla renklendiriliyor
burun üzerine ve yanaklara sarı veya beyaz çizgiler çekiliyor
beyaz noktalarla desenler yapılıyor. Dudaklar siyaha boyanarak dans sırasında gösterilecek dişlerin beyazlığının daha da belirginleşmesine çalışılıyor. Boyunda boncuk gerdanlıklar
kolyeler
renkli deriler var. Ayaklara kadınların kullanacağı tipte bir kumaş sarılıyor. Başa da açık renkli bir kumaş bağlanıyor
keçi tüyü takılıyor
yüzün iki yanından süslü deriler uzanıyor. İki metreye yakın boyları
düzgün yüz hatları
saatler süren makyajlarıyla şimdiye kadar gördüğüm en güzel topluluklardan biri Vudabeler. Artık dansa katılmaya hazırlar. Ama gece gündüz yedi gün sürecek danslara nasıl dayanacaklar? Danstan önce çoğu katılımcı
uyku ve yorgunluk duygusunu azaltmak için bitkilerden çıkarılan bir tür uyarıcı madde alıyor.
Ve Gerival dansı... Elli ya da daha fazla dansçı dirsek dirseğe
yan yana diziliyor ve bir tür mırıldanma başlıyor. Yükselip alçalan ritme birkaç saniye sonra gövdeler de uyuyor. Her daha şiddetli ses vuruşunda
dizlerini biraz kırarak ayak uçlarında yükseliyorlar
kollarını yavaşça ileri doğru uzatıyor
yine ayaklarının üzerine iniyorlar. Dans bu şekilde sürüp gidiyor
ayak uçlarında yükselip kolları hafifçe kaldırırken bir yandan da geleneksel sözleri mırıldanıyorlar.
Gerival'in yapılacağı yedi gün Vudabelerin birlikte olmaları
Yedi gün süren Gerival danslarına katılacak genç erkekler için makyaj işin çok önemli bir parçası. Yüz genellikle kökboyayla renklendiriliyor
Ve Gerival dansı... Elli ya da daha fazla dansçı dirsek dirseğe
Aslında oldukça yalın olan bu dansı etkileyici
neredeyse gerçeküstü kılan şey
her dansçının bir yandan da bir mimik gösterisine girişmesi. Başı sağa sola çevirme
kocaman bir gülümsemeyle bembeyaz dişleri ortaya çıkarma
gözleri olabildiğince büyük açma
baygın bakışlar
gözleri şaşı yapma... Bütün bunlar dans sırasında yüzlerden geçip duruyor. Bu arada kimi dansçı sıradan bir iki adım öne çıkarak bir tür transa giriyor
gözleri bir noktaya dikiliyor
tüm gövdesi delicesine titriyor. Arkadaşım Boderi'ye göre bunlar önceden uyarıcı bitkiyi bilerek fazla kaçırıyor. Bu gösterinin en önemli amacı izleyiciler arasındaki genç kızların dikkatini çekebilmek. Belki evliliğe adım atabilmek
belki de Gerival sırasında küçük bir gönül macerası yaşamak. Zira Vudabelerin kadın erkek ilişkilerinde çok katı kuralları yok.
Büyük Sahra'nın kıyısında yüzlerce yıllık geleneğini sürdüren topluluğun erkekleri kadınlara yaklaşmak için yine kadınlara özgü davranışlar sergiliyor
bu yolla seçilmeye çalışıyor. Güç ve kas gösterileri
çok yemek
çok içmek
gürültü çıkarmak
ata iyi binmek
iyi güreşmek yerine Vudabe erkekleri makyaj yapıyor
ışıltılı takılar ve kadınsı mimiklerle kendilerini fark ettirmeye çalışıyor. Gerival'in dışarıdan bakanlarca 'gerçeküstü' diye tanımlanmasının nedeni bu olsa gerek.
Bir başka dansta tam bir çember oluşturuluyor
önceki dansa çok benzese de buna küçük adımlar
zıplamalar da ekleniyor. Bu dansta katılımcıların bir nebze olsun eğlenmeye çalıştığı izlenimine kapıldım. Dans gece sürerken ben yorulup çadırıma döndüm
her sabah yaptığım gibi gün ağarmadan uyandığımda dansın hâlâ sürdüğünü gördüm.
Büyük Sahra'nın kıyısında yüzlerce yıllık geleneğini sürdüren topluluğun erkekleri kadınlara yaklaşmak için yine kadınlara özgü davranışlar sergiliyor
Bir başka dansta tam bir çember oluşturuluyor
Gerival'de günler ilerledikçe yorgunluk belirtileri başlıyor
kimi dansçıların ayakta durmakta zorlandıkları görülüyor. İlk birkaç günden sonra da yaşlılar hem gösterisinin güzelliği hem de dayanıklılığı öne çıkan dansçıları belirlemeye başlıyor. Yaşlılar dışında genç kızlar arasından seçilen üç kişi de böyle bir seçim yapabiliyor ama her dansın ardından kazananları belirlemek asıl olarak yaşlıların görevi.
Yaşlılar
ellerinde taşıdıkları değneklerle çok yavaş adımlarla dansçıların önünde ilerleyip beğendiklerinin önünde hafifçe eğiliyor
değneğin ucuyla da genç erkeğe dokunuyor. Bunu yaparken yalnızca bir kişi seçme zorunluluğu yok
her beğendiklerini bu geleneksel yöntemle belirleyebiliyorlar. Yedinci güne gelindiğinde artık dansçılar son performanslarına hazırlanıyor. Buraya yalnızca en dayanıklılar gelebildi ama onlar da günlerce sürekli dans ettikten sonra artık ayakta durmakta zorlanıyor
dans sırasında yere yığılanlar bile oluyor. Bir yandan da son gün kalabalık iyice büyüyor
dansları izlemek isteyen yüzlerce insan birbirini eziyor.
Gerival'i anlamaya çalışırken 'tuz kürü' olgusundan da söz etmek gerek. Yağmurlu dönemde Vudabelerin hayvanlarını İngal çevresine getirmelerinin
ot bulmanın dışında bir nedeni daha var. Bu yörede bolca bulunan tuz da hayvanlar için önemli. Yağmurlu dönemin sona erdiğini belirleyen törenlere Batılılar 'Cure Salée' (tuz kürü) adını veriyor.
Yörede birçok kişi 'Gerival' ve 'tuz kürü'nü aynı anlamda kullanıyor. Ama arada aslında önemli bir fark var. Gerival ile aynı günlerde bölgedeki diğer etnik topluluklar da 'tuz kürü' kutlamaları yapıyor
özellikle de Tuaregler. Ama yalnız Vudabelerin tuz kürü kutlamalarına 'Gerival' adı veriliyor.
Daha önceleri tüm topluluklar hep birlikte İngal çevresinde tuz kürü kutlamaları yapardı. Ama son yıllarda Vudabeler bundan rahatsız olup törenlerini kendi aralarında yapmaya başladı
Gerival'i tuz küründen ayırdı. Bu nedenle birkaç yıl önce de tören yeri için İngal yerine Fudduk köyünü belirlediler.
Boderi'ye göre geleneksel olarak bütün bunlar aslında yalnızca Vudabelere özgü konular. Vudabelerin tuz kürünün (ya da Gerival'in) hem ülkede hem de dünyada çektiği ilgi
öteki toplulukları da Vudabelere özenip onlara katılmaya
kendi kutlamalarını yapmaya itti. Yine Boderi'ye göre öteki toplulukların tuz kürleri 30 yıldan daha eski değil
ama Gerival Vudabeler var olduğundan beri var.
Yağmurlar bitti
toplanma
geri dönme zamanı geldi
Fudduk yavaş yavaş boşalıyor. Gerival için kurulan ama kullanılmayan
daha çok bir sergi yeri olarak hizmet veren yataklar ve üzerlerindeki eşyalar toplanıp develere
eşeklere yüklenecek
bir yıl sonraki Gerival'e kadar saklanacak. Vudabeler Fudduk'ta geçen bir haftayı hatırlayıp güç toplamaya
bir Gerival daha görmeye çalışacak. Direklere gerili gölgeliklerden oluşan 'evleriyle' su birikintilerini izleyerek göçecekler. Sonunda su birikintisi de kalmayacak
kimi yıllar yağmurlar tam da o sırada
suya en çok ihtiyaç duydukları sırada başlayacak. Kimi yıllar da susuzluktan yitip gitmiş toprakları ıslatacak.
Yaşlılar
Gerival'i anlamaya çalışırken 'tuz kürü' olgusundan da söz etmek gerek. Yağmurlu dönemde Vudabelerin hayvanlarını İngal çevresine getirmelerinin
Yörede birçok kişi 'Gerival' ve 'tuz kürü'nü aynı anlamda kullanıyor. Ama arada aslında önemli bir fark var. Gerival ile aynı günlerde bölgedeki diğer etnik topluluklar da 'tuz kürü' kutlamaları yapıyor
Daha önceleri tüm topluluklar hep birlikte İngal çevresinde tuz kürü kutlamaları yapardı. Ama son yıllarda Vudabeler bundan rahatsız olup törenlerini kendi aralarında yapmaya başladı
Boderi'ye göre geleneksel olarak bütün bunlar aslında yalnızca Vudabelere özgü konular. Vudabelerin tuz kürünün (ya da Gerival'in) hem ülkede hem de dünyada çektiği ilgi
Yağmurlar bitti