DÖNÜŞÜMLER // Pablius Ovidius Naso

Salvo · 19 Ara 2009

DÖNÜŞÜMLER // Pablius Ovidius Naso

Dönüşümler Üstüne
Ovidius (İ.Ö. 43 - İ.S. 17)

açık adı Publius Ovidius Naso

yalnız Roma’nın değil

çağdaş Batı şiirinin de en güçlü besleyici

eskimez kaynaklarından biridir. Onun

burada çevirisini sunduğumuz şiiri günümüz Batı söylencesinin (mitologi) bütün konularını içerir

daha doğrusu bu yapıt Yunan-Roma söylencelerini

Homeros’tan daha ayrıntılı

daha özlü bir nitelik taşır. Bir Romalı olmasına karşın

Anadolu’ya da gelmiş

bir süre orada yaşama gereğinde bırakılmıştır. Ovidius’u anlamak

şiirin tadına varmak

günümüz okuyucusu için pek kolay değildir. Yalnızca sevgiye

kadın-erkek ilişkilerine dayanan bir görüşle Ovidius’un şiir evrenine

duygu alanına gireceğini sanan bir okuyucu daha başlangıçta yanlış yola sapmış demektir. Onun şiirlerinde

Anadolu-Yunan-Roma ilkçağının bütün öykülerini

söylencelerini

gönül oyunlarını bulmak kolaydır; ancak bu kolaylık ilkçağı bilmeye

bir bütünlük içinde anlamaya başlar.

Şöyle çevremize bir bakınalım

göreceğimiz ağaçların

çiçeklerin

otların

akarsuların

büyük kayaların

birer insan niteliği taşıdığını bilmeden görürüz. Bu doğa varlıkları başlangıçta seven

sevilen

özleyen

kıskanan

yeren

alaya alan

kızan

gülen

çekiştiren bg. Nice insana özgü eylemin örneğiydi

hepsi insandı.

Duvar deliklerinde dolaşan kertkenkele

göllerde vakvaklayan kurbağa

ağaçların doruklarında tedirgin edici sesler çıkaran karga

saksağan

sevimli kuğu

barışçıl güvercin

yılan

boğa

inek

kartal

doğan

kırlangıç birer insandı

değişik eylemleri yüzünden tanrılarca başka varlıklara dönüştürüldü. Ozanca düşünürsek evrende önce insanla ilgisi olmayan diriler yaratılmış

sonra da kişiler bunların dönüşmesinden yaratılmıştır diyebiliriz. Oysa önce insan vardı

sonra yaptığının karşılığına uygun bir nesneye dönüştürüldü. Nitekim bu yapıtta sözkonusu edilen diri varlıkların hepsi birer insan duygusunu yansıtır. Neredeyse

doğal diriler sayısında insan duygusu vardır diyebiliriz (Ovidius’un şiirine göre). Onun yaşadığı dönem Roma yönetiminin inişler çıkışlar göstermeye başladığı bir çağdır. Şiirlerinde bu çağın insanlarını bulmak

Roma yönetiminin bütün girintili çıkıntılı boşluklarını görmek güç değildir. İnsanların öteki doğa varlıklarına dönüşmelerine yol açan eylemlerin hepsini Roma yurttaşlarının kişisel ilişkilerinde aramalıyız. Bu şiirleri tarihin

kazıbilimin verilerine dayanarak açıklamaya çalışırsak karşımıza değişik yüzleri olan bir Roma insanı dikiliverir. Özellikle gönül ilişkilerinde

sevgi olaylarında Roma insanının tutumu

en aşağı aşamada yaşayan bireyine değin Roma insanı sevişen varlıktır diyebiliriz. Anadolu’da ilkçağdan günümüze kalan şu ünlü Roma hamamlarının kalıntıları arasında gezerken

ilkçağı iyi bilen bir okuyucunun kulakları sevişme eylemlerinden çıkan yürek gıdıklayıcı seslerle dolar boşalır. Bunu Ovidius’un bu yapıtında

değişik bir konu kılığında görmekteyiz.

Ovidius yalnızca insanları değil

tanrıları

tanrıçaları seviştirmeyi de çok sever. En güçlü bir çapkının yapamayacağı bir gizli işi

en beceriksiz bir tanrının

tanrıçanın başlarıyla gerçekleştirdiğini Ovidius’un sürükleyici diliyle

kimi yerde iç gıdıklayıcı biçemiyle anlamakta güçlük çekmekteyiz. Tanrlar

tanrıçalar yalnızca çapkınlık için

birbirlerini baştan çıkararak sevişmenin tadını yoğunlaştırmak için yaratılmış kişiliklerdir. Kimi yerde insan beklenmeyen bir hızla gözleri aşar

kimi yerde en yüce sayılan bir tanrı umulmadık bir düşüşle yerin dibine gömülür

hepsi sevişme

sevme yüzünden. Bu karşıt eylemlerde

Ovidius’un şiirinde duygu bakımından

hep karşıtların çarpıştığını unutmamalı. Övme-yerme

sevme-tiksinme

dikbaşlılık-uysallık

alçaklık-yücelik

erdem-erdemsizlik

özlem-kaygı

güçlülük-güçsüz olma durumu

başarı-başarısızlık

beceri-becerisizlik

çok güzel-çok biçimsiz

uyum-uyumsuz

kıskanma-yeğleme

çekiştirme- yatıştırma türünde sayısız nitelik

özellik. İnsan bu sayılan nitelikler içinde iniş çıkışlar gösteren

daralan-genişleyen

yükselen-inen bir varlık özelliği gösterir. Özleyen insan

özlediği ortamda yaşayabilmek için

düşgücünün bütün olanaklarını kullanır. Komşu kızına karşı duyduğu derin sevişme istediğini gerçekleştiremeyen bir genç

düşgücünün aydınlığında en erdemli tanrıçanın yatağına girme

gücünün azalmasına karşın sevişme tutkusunun daha da arttığını sezeriz.

Ovidius’u okurken

ilk gençlik yıllarımda (yükseköğretim döneminde) hep Karadenizkıyılarında

özellikle doğup büyüdüğüm Maçka yaylalarında dinlediğim

yoğun sevgi kokuşlu türküleri anımsardım. Bu türkülerin çoğunda "kız"

"kızlık" sözcüklerinin ağırlığını sezerdim. Nitekim Ovidius’da; tanrısal varlıkların sürdürdükleri sevişme eylemlerinde "kızlık" sorununa önem verir. En çapkın tanrıların hep "kızlık bozma" eğiliminde oldukları

çoğunlukla kızları kaçırdıkları vurgulanır. Bir tanrı ününü duyduğu güzelin "kızlık"larını gidermek için başta boğa olmak üzere değişik kılığa girmekten kaçınmaz. Bu eski bir geleneğin sürdürülmesinden öte bir anlam taşımaz. İnançların değişkenliği oranında eskileri yeni biçimlere sokarak saklama eğilimi de vardır. Ovidius’un şiiri bu konularda da önemlidir. İnsan ilişkilerinin kesilmezliği ilginç bir sorundur. İlişkiler değişir

ancak varlığını sürdürür. Bu nedenle

Ovidius’un Anadolu uygarlığıyla ilgilenen okuyucuya öğretecekleri vardır.

Şiiri

yalnızca şiir olduğu için

okumak yanıltıcıdır. Bir ozan için en büyük mutsuzluk

şiirin yalnızca "şiir" adını aldığından dolayı okunmasıdır. Ozanı yaşatan "şiir" değil

şiirin içine yerleştirdiği görüştür

okuyucuya şiirle verdiği evrendir. Büyük ozan

güçlü ozan yazdığı şiirde kendine özgü bir evren kurandır

daha açağı okuyucusuna kendi emeğiyle biçimlendirdiği bir yaşama ortamı sunandır. Oysa

çoğumuz

şiir denince yüzeysel bir çekicilik anlarız

şiirde şiirin dışında kalması gerekeni ararız.
Ovidius

düşünce bakımından

şiir anlayışı yönünden

ayakları sağlam toprağa basan bir ozandır. O

yaratıcı gücünün akış yönünü çok iyi biliyor. Tanrıları

çekiştirirken bile sağlıklı bir insan davranışından uzak kalmıyor. Kızı

kadını gövdesel yapısının çekiciliği içinde şiire yerleştirirken

insan duygularının etkinliğini vurgulayan bir anlayışı sergiliyor. Sözün kısası

Ovidius

sevişirken bile

bir ozan olduğunu

bu gizli olayı şiirin ölçüleri içinde vermenin erdemini biliyo

ozanca sevişiyor

ozanca anlatıyor. Çok ilginçtir

Ovidius kadın-erkek ilişkilerinde hep yaratıcı

etkileyici

insanın belli bir yanını ortaya koyucu bir tutumu benimsemiştir. Kız

erkeğe başka bir duygu ortamı sağlayan "insan"dır.

Bu çeviride

konuların bolluğu

onlarla ilgili kavramların üretilmesi ilgi çekmiş

bizi yer yer güçlüklerle karşılaştırmıştır. Ozanın işlediği olaylarda geçen kişi adları

yer adları hep Latin dilinde söylendiği gibi yazılmıştır. Oysa bunların

nerdeyse hepsi

Yunan dilinde de var

başka türlü yazılır (sözgelişi: Yunanca Hekate

Latince Hecate

Yunanca Narkissos

Latince Narcissos bg. Burada X

K

C sseleri değişiklik yaratıyor). Bu kavramların çoğu Anadolu kökenlidir

öteki dillere sonradan geçmiştir. Diyeceğim şu: Ovidius’un şiirinde geçen kimi adların Anadolu kökenli olduğu düşünülürse

hangi uygarlık kaynağından yararlandığı (düşünme geleneği yoluyla) kolayca anlaşılır. Ovidius’un şiiri

dil yönünden

Türkçenin yapısına aykırı bir içerik taşır. Önce

onun geliştirdiği şiir kavramları

imgelem düzeni

Türkçe’de yoktur

insan duygularıdır. Ovidius olaylara

Latin uygarlığına özgü bir anlayışla bakar

toplumsal inançların kökenlerine inmeye çalışır

böylece yaşanan evrenle düşlenen arasında nesnel bir bağlantı kurmaya çalışır. Sözgelişi Manisa’da

yazın kuruyan bir ırmağın yakınında bulunan

"ağlayan kaya" denen yer

Ovidius’ta tanrıça Niobe’dir. Maryas da bir yarışmada kazanan

sonra kargışlanan bir tanrının adını almış akarsudur. Demek ki

bu Latin ozanında birleşen iki ayrı evren vardır.
Medea büyücülükle ünlüdür

otlardan

kabuklardan

kimi sıvılardan

köklerden sağaltım gereçleri yapar

basınımızda böyle büyü işlerini diline dolayarak sürümü çoğaltmaya çalışan aylık dergilerin bulunmasıdır. Bunlarla

özel konuşmalarımız olmuştur

evime benimle konuşmaya gelen bayan görevliler arasında kendini kaptırmış

gözdeğmesinden korkanları da gördüm. Bunlar Ovidius’un Dönüşümler adıyla çevirdiğim bu yapıtını okusalar

bu tür olayların binlerce yıl eskilere gittiğini anlamakta güçlük çekmezlerdi. Demek

iki bin yıl önce Roma’da yaşamış ozan Ovidius bizden çok daha ilerideydi. Bu önemlidir

bir saçmalığın yaşanması

insan varlığında kapladığı yer

gösterdiği etkinlik yönünden

Uygarlık açısından bunlar azımsanamaz konulardır. Ozanlar

şiir ortamında

bize bambaşka bir yaşama alanı sunuyorlar. Ancak bu alana girmek de kolay olmuyor

önceden bir kılavuz bulmayı gerektiriyor. Türk okuyucusu

Ovidius’u anlayarak

şiirini oluşturan düşünsel dokuların ilmiklerini ayrıştırarak okursa kendisine yabancı olmadığını kavramakta gecikmez. Onun Karadeniz’de dolaşan

Kırım kıyılarına yaklaşan

Gürcistan dolaylarında gezen "argonaut"ları bugün bile ilgiyle karşılanır

kimi ozanlarımızın şiirine konu olur.

Baykuş

yarasa

örümcek gibi yaratıkların yazgı üzerindeki etkinliği yaygındır. Ovidius

bu üç konuyu

acıklı

duygusal bir işleyişle önümüze koyar. Anadolu söylencelerinde bunlarla ilgili bölümlerin çekiciliği biliniyor. Bu konuları

yalnızca Ovidius’un ürettiği ondan önce bilinmediği söylenemez. Bunlarla ilgili sözcüklerin kaynağını bilmeden

İlkçağ Yunan-Roma yazınını anlama olanağı da azalır.
Ovidius

bu yapıtında

dirilerin birbirlerine dönüşümlerini anlatırken

insanın kaynak sorunlarına değiniyor. Bu sorunları

daha önce

sözcüklerle (konu adlarıyla) bildirmiştik. Bu konular

ilk aydının

şiir türünde insana hangi gözle baktığını

doğayı hangi düşünsel düzeyde gördüğünü gündeme getiriyor. Şiir

anlaşılması da beslendiği tabanı bilmeye yaslanır. Burada kılavuz ozanın dilidir

ozanın dili kendi düşünsel yeteneğini

önceden edindiği birikimleri açıklığa kavuşturur. Dil denince

ozanın konuştuğu

şiirlerini düzenlediği dil değil

düşünme yetisinin yaratıcı

üretici gücü anlaşılmalıdır. Elimde kabarık bir niceliğe varan Latince (İlkçağda) ürünler vardır. Bunlar arasında Ovidius

Lucretius gibi hepsi belli bir yüzyılda (İ.Ö. 96 - İ.S. 17) yaşamış ozanlar (yaş ayrımı elli yıllık bir süreyi kapsıyor) ilkçağın Roma anlayışını bütün incelikleriyle işlemişler. Sözgelişi Lucretius (İ.Ö. 96/55)

Ovidius (İ.Ö. 43-İ.S. 17) aynı yüzyılın ozanlarıdır

oysa üçü de bize ayrı birer varlık alanı açıyor. Birincisi özdekçi felsefenin

ikincisi "destan" denen türün (Latin yazınında)

üçüncüsü de sevginin (hepsi Latin yazınında) benzeri görülmemiş aydınlarıdır. Bu üç Latin ozanını irdeleyici

sağlıklı bir düşünme yöntemiyle

araştırıcı bir anlayışla konu edinirsek

üçünün de Anadolu kokuşlu bir esinlenme ile yaratıcı atılıma geçtiğini görürüz. Sorunlar değişik

biricik ürün sergileme türü şiir. Ancak

bütünü oluşturan düşünsel öğeler değişmiyor. Değişen

genelde

geçen uzun sürenin ürettiği kimi yeni ürünlerin etkisiyle oluşan yorum ayrılıklarıdır.

Ortada kopmayan

çağların içinde akıp gelen bir şiir gerçeği

şiir geleneği vardır. Büyük şiir

bu geleneğin

bu gerçeğin bilindiği ortamda üretilir

üretilebilir. Burada üretme şiir besleyen toprağın yarattığı düşünsel besinleri özümsemekle sağlanır. Ayağı uygarlığın toprağına basmayan

yalnızca uzayda düşsel kanatlar takınarak dolaşmayı seven bir şiirin yanı yararı yoktur

geliştirici özden

etkiden yoksun kalmıştır. Ovidius

bize bir ozanın esinle neler üretebileceğini öğretiyor. Lucretius şiiri Felsefe sorunlarının işlenmesine elverişli bir duruma getirdi. Vergilius yiğitliğin şiirle ne denli güçlü bir anlatım kazandığını sergiledi

Ovidius’da yaratıcılıkla şiirin ne denli geniş bir alana egemen olduğunu kanıtladı. Bu ozanın elinde doğa ile "canlı özdeş varlık ortamındadır

canlıda ne varsa doğada

doğada ne varsa canlıda bulunur. Lucretius

Vergilius

Ovidius gibi üç Latin ozanının da bir doğa ozanı

"şiir söyleyen doğa" olduğunu saptamak güç değildir. Anlayışlı bir okuyucu

Ovidius’u okurken çevresini kuşatan doğal varlıklarla gizemli bir söyleşiye daldığını sezmekte güçlük çekmez sanırız. Bu okuyucunun Manisa’da

Selçuk’ta

Antalya’da

İzmir’de

Çanakkale dolaylarında dolaştığını

uzun bir geziye çıkarak Yunanistan’ı

Yunan Adalarını gezdiğini düşünelim. Gözlerini ne yana çevirse konuşan doğa ile

daha önceden doğal nesnelere dönüşmüş bir insanla karşılaşacaktır. Ancak bu karşılaşmayı sağlayarak doğanın önemini kavramak için gerekli bilgi birikimini edinmenin yararını da unutmamalı

eski bir gelenektir düğün günü

bayram günü komşuya eli boş gidilmez. İşte bizim aydınımızın göremediği

görmenin gereğini kavramadığı uygarlık gerçeği budur. "Şiir yazmak için şiir yazılmaz" derler

şiir bir insan sorununun ayrı bir dille söylemek

işlemek için yazılır. İşte bunun açık örneklerini Lucretius-Vergilius-Ovidius üçlüsünde görmekteyiz.
Ovidius’un çevirisini sunduğumuz

bu yapıtın başlangıcında yer alan

dünyanın

nesnelerin oluşumunu gösteren

çağları araçLara göre birbirinden ayıran birinci bölümü

uygarlık tarihinde eşsizdir

benzersizdir (ilkçağa göre).

In nova fert animus mutasas dicere formas
Corpora

di

coeptis nam vos mutatis et illac
Adspirate meis primaque ab origine mundi
Ad mea perpetuum dedicite tempore carmen

dizeleriyle başlayan bölüm

okuyucuyu daha ilk adımda bambaşka bir varlık alanıyla yüzyüze getirir

ozan susar

doğa konuşmaya başlar gibi bir duygu uyanır. Düşünen kişinin çevresine hangi gözlerle baktığını

bir yerde

çevrili kalmıyor

insanla doğa arasında diri bir bağlantı kuruyor. Bu doğa

gözlere sunulan yanıyla nesnel

ancak yine insanın yarattığı evrendedir.

Ovidius’un diline gelince. Bu ozan

dilini kendi yaratmış

konuştuğu Latinceyi yeniden biçimlendirmiş gibidir. Onun kullandığı imgelerin düşsel yaratıların çoğu Latince’de yoktu. Çağdaşı Vergilius öldüğünde Ovidius 24 yaşındaydı

Vergilius ise 51 yaşında göçmüştü. Vergilius’tan esinlendiği

etkilendiği tartışma konusu olmuştur. Bu konuda

öncekinin sonrakini etkilemesi bağlamında

söylenecek ne varsa olumludur

ozanlar birbirine ışık tutarlar. Vergilius’un dili yer yer inişler çıkışlar gösterir

akılcıdır

sürükleyicidir

kimi yerde durağandır

duygusallığı dalgalıdır. Ovidius’un dili okuyucuyu birdenbire düşler evrenine sürükleyici niteliktedir

duyguları birbirine karıştırır

acımayla sevinmeyi

öfaaale gülmeyi

korkuyla sevgiyi yanyana

karşıtlığı alır

şiirlerine başka ozanların ürünlerinin karışması gibi sorunlar bir yana bırakılırsa

bir ozan olarak kişiliği "destansı" söyleyişinin oluşturduğu görülür. Ovidius’ta böyle bir durum yoktur

günümüze kalmadığı söylenen bir yapıtı dışında

bütün şiirleri

ürünleri elimizdedir. Bu ürünlerin hepsinde bir dil bütünlüğü

söyleyiş özdeşliği vardır. Latinceye yabancı olmayan

nedense süsleyici

çekici

düşsel olanı genişletici nitelemelere büyük bir önem verir

bütün nitelemeler ana kavramın ardınca dizilir

ilk dizenin nitelikleri birkaç dize sonra görülür.
öykülerini bir bütünlük içinde veren başlıca yapıttır. Bize kalırsa dağların insanın düşünme gücünün ulaşamayacağı bir çağda hep diri olduğunu eğlenen atmaca davranışı çok ilginçtir. En yüksek düzeyde bulunan yöneticisinden duygulanmalarda insan denen varlığın bütün görkemiyle ortalıkta dolaştığı görülür. yeni ekler alır önce yaşadığı toplumun düşünsel sorunlarını tanrıçaları seviştirirken kadın yalnızca bir dişi değildir öteki müslüman doğu şiirinde de yoktur. Başlıca ortak yan büyü araçları oluşturur. Bu olay günümüz Anadolu’sunda da geçerlidir. Daha şaşılası olay büyüden yaşatılması kişileştirerek Vergilius Vergilius (İ.Ö. 70/19) çevirisine sunduğumuz şiiriyle doğa denen bu yüce bütünden ne anladığını öğretiyor bize Ovidius. Şiir doğaya açılıyor düşsel biçimiyle soyuttur içiçe götürür. Vergilius’ta ağır basan yiğitliğin yerini Ovidius’ta nesnel dönüşümlerin çelişikliği buna ayakdaş olarak kıskançlıkla sevgi birlikte gezinir. Ovidius’la Vergilius’un başat özelliklerinden biri budur. Bu ozanlar karşıtları yanyana getirerek konuşturmada eşsizdir. Homeros’un etkisi düşünülse bile imgeleme alanı böylesine geniş değildir. Homeros’un eskiliği iyi bir okuyucu Ovidius’un dilini tanımakta güçlükle karşılaşmaz. Ovidius onunla tükeninceye değin sevişme kolaylığı bulur. Ovidius’un şiirinde böyle tanrısal bir yatan-kalkan kişinin yorgunluğunu uygarlığın taban ürünlerinden biridir Bergama’da

DÖNÜŞÜMLER // Pablius Ovidius Naso

Salvo

Gizliliğinize değer veriyoruz