Buradaki örnekler, M. Ali Tanyeri'nin "Örnekleriyle Divan Şiirinde Deyimler" adlı kitabından alınmıştır... Yalnızca Günümüz Türkçesi kısmı bana ait...
* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
Adam yerine koymak: Adamdan saymak, değersiz birine değer vermek.
Alma ağyârı meded yanuna mahrem yerine
Koma Allâhı seversen anı adam yerine.
(Şeyhülislâm Yahyâ)
Günümüz Türkçesi:
El âlemi yardımcı diye mahremine alma,
Koyma Allah'ını seversen onu adam yerine.
* * * * *
Adı kalmak: Öldükten sonra da adı anılır olmak.
Minnet Hudâ'ya devlet-i dünya fenâ bulur
Bâkî kalur sahife-i âlemde adumuz.
(Bâkî)
Günümüz Türkçesi:
Allah'a şükür dünya serveti geçicidir,
Baki (kalıcı) olur alem sayfasında adımız.
* * * * *
Adını anmamak: Birini veya bir şeyi unutmuş görünmek, söz etmemek.
Adın anmaz idün sofi dahi firdevs-i a'lânun
Eğer ra'nâların görsen Sitanbul u Galatanun.
(Hayâlî Bey)
Günümüz Türkçesi:
Adını anmazdın sofu cennet bahçesinin bile,
Eğer güzelliğini görsen İstanbul ve Galata'nın.
* * * * *
Adı var: Yaşamayan, yalnızca hayalde var olan.
Bende Mecnun'dan füzûn âşıklık istidâdı var
Âşık-ı sâdık menem Mecnun'un ancak adı var.
(Fuzûlî)
Günümüz Türkçesi:
Bende Mecnun'dan çok aşıklık yeteneği var,
Sadık aşık benim, Mecnun'un ancak adı var.
* * * * *
Adını bağışlamak: Bir başkasına adını söylemek.
Adun bağışla cânı revân ideyim sana
Cânlar virür cihânda kişi yahşı nâm içün.
(Zâti)
Günümüz Türkçesi:
Adını bağışla ki canımı akıtayım sana,
Canlar verir insan dünyada iyi nam için.
* * * * *
Ağızdan ağıza: Birisi ötekine, öteki de başkasına söyleyerek.
Ma'nî gibi bir beytde güncîdeyiz ammâ
Gezmekde ağızdan ağıza derbederiz biz.
(Şeyh Gâlib)
Günümüz Türkçesi:
Mani gibi bir beyte sıkıştırılmışız ama
Gezmekteyiz ağızdan ağza derbederiz biz.
* * * * *
Ağzına bakmak: Onun söyleyeceğine bakmak.
Hep anun ağzına bakar ins ü cinn ü vahş ü tayr
Şöyle benzer ol perî möhr-i Süleyman götürür.
(Zâti)
Günümüz Türkçesi:
Hep onun ağzına bakar insan ve cin, vahşi ve evcil
Peri şöyle benzer Süleyman'ın mührüne.
* * * * *
Ahı yerde kalmamak: Bedduası tutmak, ahı tutmak.
Döne döne inledürsin derd ile dolâb-veş
Gâfil olma yerde kalmaz ey felek âhum benüm.
(Zâti)
Günümüz Türkçesi:
Döne döne inletirsin dertli dolap gibi
Ey felek gafil olma yerde kalmaz ahım benim.
* * * * *
Ay gördük yıldıza tanımız yok: Ayı görünce yıldıza itibarım yok. En güzeli buldum, başkasına bakmam.
Ay gördük yılduza yokdur bizüm hiç tanumuz
Mihr ü mâha bakmazuz var iken ol fettânumuz.
(Sun'î)
Günümüz Türkçesi:
Ayı görünce yıldıza itibarımız kalmamıştır,
Paraya ve sevgiliye bakmayız varken o fettanımız.
* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
Adam yerine koymak: Adamdan saymak, değersiz birine değer vermek.
Alma ağyârı meded yanuna mahrem yerine
Koma Allâhı seversen anı adam yerine.
(Şeyhülislâm Yahyâ)
Günümüz Türkçesi:
El âlemi yardımcı diye mahremine alma,
Koyma Allah'ını seversen onu adam yerine.
* * * * *
Adı kalmak: Öldükten sonra da adı anılır olmak.
Minnet Hudâ'ya devlet-i dünya fenâ bulur
Bâkî kalur sahife-i âlemde adumuz.
(Bâkî)
Günümüz Türkçesi:
Allah'a şükür dünya serveti geçicidir,
Baki (kalıcı) olur alem sayfasında adımız.
* * * * *
Adını anmamak: Birini veya bir şeyi unutmuş görünmek, söz etmemek.
Adın anmaz idün sofi dahi firdevs-i a'lânun
Eğer ra'nâların görsen Sitanbul u Galatanun.
(Hayâlî Bey)
Günümüz Türkçesi:
Adını anmazdın sofu cennet bahçesinin bile,
Eğer güzelliğini görsen İstanbul ve Galata'nın.
* * * * *
Adı var: Yaşamayan, yalnızca hayalde var olan.
Bende Mecnun'dan füzûn âşıklık istidâdı var
Âşık-ı sâdık menem Mecnun'un ancak adı var.
(Fuzûlî)
Günümüz Türkçesi:
Bende Mecnun'dan çok aşıklık yeteneği var,
Sadık aşık benim, Mecnun'un ancak adı var.
* * * * *
Adını bağışlamak: Bir başkasına adını söylemek.
Adun bağışla cânı revân ideyim sana
Cânlar virür cihânda kişi yahşı nâm içün.
(Zâti)
Günümüz Türkçesi:
Adını bağışla ki canımı akıtayım sana,
Canlar verir insan dünyada iyi nam için.
* * * * *
Ağızdan ağıza: Birisi ötekine, öteki de başkasına söyleyerek.
Ma'nî gibi bir beytde güncîdeyiz ammâ
Gezmekde ağızdan ağıza derbederiz biz.
(Şeyh Gâlib)
Günümüz Türkçesi:
Mani gibi bir beyte sıkıştırılmışız ama
Gezmekteyiz ağızdan ağza derbederiz biz.
* * * * *
Ağzına bakmak: Onun söyleyeceğine bakmak.
Hep anun ağzına bakar ins ü cinn ü vahş ü tayr
Şöyle benzer ol perî möhr-i Süleyman götürür.
(Zâti)
Günümüz Türkçesi:
Hep onun ağzına bakar insan ve cin, vahşi ve evcil
Peri şöyle benzer Süleyman'ın mührüne.
* * * * *
Ahı yerde kalmamak: Bedduası tutmak, ahı tutmak.
Döne döne inledürsin derd ile dolâb-veş
Gâfil olma yerde kalmaz ey felek âhum benüm.
(Zâti)
Günümüz Türkçesi:
Döne döne inletirsin dertli dolap gibi
Ey felek gafil olma yerde kalmaz ahım benim.
* * * * *
Ay gördük yıldıza tanımız yok: Ayı görünce yıldıza itibarım yok. En güzeli buldum, başkasına bakmam.
Ay gördük yılduza yokdur bizüm hiç tanumuz
Mihr ü mâha bakmazuz var iken ol fettânumuz.
(Sun'î)
Günümüz Türkçesi:
Ayı görünce yıldıza itibarımız kalmamıştır,
Paraya ve sevgiliye bakmayız varken o fettanımız.