“Din Üzerine Konuşmanın Adabı”
Diyanet İşleri Başkan Yardımcısı Prof. Dr. Mehmet Görmez ile SÖYLEŞİ
Dr.Yüksel Salman Diyanet İşleri Başkanlığı Dini Yayınlar Dairesi Başkanı
Malumunuz olduğu üzere çağımızda, özellikle son yıllarda hem dünyada hem ülkemizde günlük hayatta, yazılı ve görsel medyada en çokkonuşulan ve tartışılan konuların başında din geliyor. Bilgili bilgisiz, sorumlu sorumsuz herkes din üzerinekonuşuyor, kanaatlerini ifade ediyor,hatta tartışıyor. Bu durumu nasıl değerlendiriyorsunuz?
Bunun faydalı yönleri olabileceği gibi hem dinin kendisi için hem insanlık için çeşitli sakıncaları da olabilir. Herşeyden önce küresel bazda, siyasî,sosyal, kültürel, ekonomik bütün sorunların zaman zaman din merkezli imiş gibi takdim edilmesi, bölgesel çatışmaların din üzerinden izahı, dini çıkar amaçlı pek çok kavga ve çatışmanın odağı haline getirme çabaları sizin de ifade ettiğiniz konuşma ve tartışmaların gerçekten dinî olup olmadığı konusunda tereddütle karşılanması gerekmektedir.
Medeniyet tarihi büyük oranda dinden ibarettir. Din, tarih boyunca bütün insanlığın ve hayatın en önemli parçası olmuştur. Düşünülenin aksine din, çağımızda da en çok yükselen değerdir. Böyle olduğuiçindir ki, insanların dinî konulara merakla eğilmesi, din üzerine konuşması ve tartışması kaçınılmazdır.
Bütün bunlardan azâde olarak dinîkonular üzerine yapılan konuşmalara ve tartışmalara gelince şu unutulmamalıdır ki, hayatın en basit bir meselesini dahi ele alırken, bir tek insan hakkında yahut bir tek insanınözel bir hasleti hakkında değerlendirme yaparken dahi dikkatli olmakgerekirken; tarih boyunca yüz milyonlarca insanın en mukaddes değerlerini oluşturan din hakkında konuşurken, tartışırken, yargıda bulunurken elbette çok daha dikkatli olmak gerekir.
Her söz bir emanettir, bir konuda konuşmak için hem doğru bilgi sahibi olmak hem uygun bir dil ve üslûp kullanmak bir zorunluluktur. Din hakkında her kafadan bir ses çıktığında, bizi birleştirmek için gelen dinin, bizi ayrıştıran bir unsur olarak kullanılmaya başlanması ve din üzerindentoplumsal gerginlik meydana gelmesi kaçınılmazdır.
İnsanın din üzerine konuşabilmesi için taşıması gereken asgari şartlar nelerdir?
Bu, din üzerine konuşan kişinin o din ile ilişkisinebağlıdır. Eğer din üzerine konuşan kişi, o dine iman etmiyorsa, inkâr içinde ise, biz o kişiden iki şey isteriz. Bu bizim en tabii hakkımızdır. Doğru bilgi, saygılı dil ve üslûp. Doğru bilgi derken; sadece dinin sahih bilgi kaynaklarını ve on dört asırlık kültür mirasını kastetmiyorum.
Müslümanların, söz konusu bilgikaynaklarından yararlanmak için nasıl bir usul ve yöntem geliştirdiklerini, dinî metinlerin ve kadîm bilgilerin yaşadığımız çağ ile ilişkisi konusunda nasıl biryorum/yahut yorumlar yöntemi veya yöntemleri geliştirdiklerini bilmek ve bu çerçevede konuşmakgerekir.
Bu, konuşulan konuya göre değişebilir amabir bütün olarak din üzerinde konuşabilmek içindoğru bilgi sahibi olmak mecburiyeti vardır. Dinin sahih bilgi kaynaklarına, Kur’an ve hadis bilgisine, ondört asırlık kültür mirası bilgisine sahip olmak yetmez. Aynı zamanda söz konusu bilgi kaynaklarından yararlanma yöntemine, usûl bilgisine, kadîm bilgininçağdaş hayatla ilişkisi konusunda yorum yeteneğine sahip olmak da gerekir.
Biz dinî metinleri anlama,yorumlama ve bilginin hayatla irtibatını kurma konusunda farklı metodolojiler geliştirmiş ve bunu diğermedeniyetlere takdim etmiş bir gelenekten geliyoruz.
Din üzerine konuşan kimse, o dine iman etmişbir ilim adamı ise, bunlara ilâveten İslâm, ondan bilgiye sadakat gereği sahih amel, ihlâs ve samimiyet isteyecektir. Ayrıca yüksek bir bilgi ahlâkına da sahip olmak gerekmektedir.
Bilgi ahlâkı derken neyi kast ediyorsunuz. Biraz açar mısınız?
Din konusunda her türlü bilgiye sahip olan kimsenin dahi, hem bu bilgiyi elde ederken, hem bu bilgiyi başkasına naklederken takınması gereken bir edep, hem de kullanması gereken nezih bir dil ve üslûp vardır.
Günümüzde bazen kişisel kapris ve şöhret-i kazibe adına sadece on dört asırlık birikimi değil, elli yıllık ilâhiyat birikimini de bir çırpıda harcayanlar çıkabiliyor. Kadîm kültüre saplanıp kalmak elbette doğru değildir, ancak bir bilim adamının, dinî bilgikonusunda tarihte ortaya çıkmış yüzlerce ekolü,binlerce ilim adamını, dünya kütüphanelerini dolduran, her konuda oluşmuş muazzam literatürü yoksayarak konuşması, ilmin kendisine, bilim adamı hassasiyetine de saygısızlık olarak nitelendirilmiştir.
Din üzerine ihtisas yapmış, ilâhiyâtçı, araştırmacı yazarlarımızın konuşmaları bazen aydınlatıcı olmuyor, bilâkis kafaları karıştırıyor diye toplumdan bir eleştiri var. Buna ne dersiniz?
Her şeyden önce yüce dinimize göre hiç kimse dinde otorite değildir.
Bilindiği gibi İslâm’da ruhban sınıfı yoktur. Hiç kimse Allah adına konuşma yetkisine sahip değildir. İslâm’ın ilk asırları her açıdan örnek bir âlimler zümresi meydana getirdi. Hicri III. asrın sonları ve IV. asrın başlarında nispeten kendi bilginleri bir önceki âlimlerle mukayese edilerek eleştiriyetabi tutuldu.
Bilhassa bilgi-ahlâk ilişkisi açısından âlimleri veya âlimliği değerlendiren bir literatür oluşmaya başladı.
Ebu Bekir el-Acurrî’nin meşhur “Ahlâku’l-Ule-ma” adlı kitabı, Hatib el-Bağdâdi’nin “İktidâu’l-İlmve’l-Amel” adlı risâlesi, daha sonraları Endülüslüâlim İbn Abdi’l-Ber’in “Câmiu Beyâni’l-İlm ve Fadli-hî” adlı eserinin bazı bölümleri, hatta tarihçi Zehe-bî’nin “Beyânü Zağeli’l-İlm” ile İbnu’l-Cevzî’nin“Telbîsu İblîs” adlı eserlerde, din bilginlerinin farklı ilim alanlarında şeytanın iğvalarına nasıl maruz kaldıklarına, yahut kalabileceklerine dair ilginç tespitlere yer verilir.
Fahreddin Râzi, din üzerine konuşanları üç sınıfa ayırır.
1. Bilenler ve bildiğini bilenler, yani hem bilgi sahibiolup bildiklerinin farkında olanlar. Ona göre bunlar gerçek bilginlerdir. Onlara uymak gerekir.
2. Bilmeyenler ve bilmediğini bilenler, bilmediğininfarkında olanlar. Bunlar aydınlanmak isteyenlerdir.Aydınlatmak gerekir.
3. Bilmeyenler ve bilmediğini bilmeyenler. Cahil olup cehaletinin farkında olmayanlar. Asıl kaçınılması gerekenler bu kategoride olanlardır. Bizce klâsik manada “âlimler” zümresini kaybettiğimiz modern zamanlarda da dinî bilgi üreten, dinîbilgiyi anlatan kimselerin de kendilerini bir özeleştiriye tabi tutmaları gerekir.
Hatta bu sahada ciddieleştiriye, yeni bir literatürün oluşmasına şiddetle ihtiyaç vardır. Âlimler zümresini kaybettiğimiz modern zamanlarda diye bir tabir kullandınız. Biz âlimleri kayıp mı ettik?
Bugün din hakkında malumatımız eskiye oranla artmıştır, ancak dinî manada ilim, Hz. Peygamberin ifadesiyle inkıbaz halindedir.Araştırmacılarımız, yazarlarımız, ilâhiyatçılarımız, akademisyenlerimiz çoğalmıştır. fakat “âlimlerimiz”azalmıştır.
Hadis-i şeriflerde ifade buyrulan, enbiyânın mirasçısı anlamında âlim, dinin hakikat çizgisi üzerinde sabit olan, Allah’ın hayır murat ettiği, dinde fakîh olan, yerde ve gökte bulunanların, denizdeki balıkların bile kendisi için mağfiret dilediği, âbidlerden ve şehitlerden üstün kabul edilen âlimi kast ediyorum.
Ölümü, âlemin ölümü sayılan âlimi kast ediyorum. Biz bu anlamda “âlimi” kaybettik. Artık araştırmacılarımız, yazarlarımız, akademisyen ve ilâhiyatçılarımız var.
Bunun yanı sıra popüler din anlatıcılarımızve tele-vaizlerimiz var. Biz modern zamanlarda,Kur’an’ın “âlim” diye yücelterek tarif ettiği insanı kaybettik. Âlim kelimesi dahi, semantik açıdan anlam kaymasına uğramış durumdadır.
Maalesef âlim; klâsik düşünen bilgin, softa, molla gibi kelimeler ile eş anlamlı kabul edilir oldu, hattason günlerde bunun çoğulu olan ulemâ, siyaset arenasında ciddî tartışmalara sebep olmuş, hukuken de zanlı ve sakıncalı bir kelime olarak da ilânedilmiştir.
Günümüz Türkiye’sinde din üzerinde sadece dine mesafe koyanların değil, dindar olduklarını söyleyen bazı kimselerin de çokça konuştuğunu görüyoruz. Bu kişilerin din üzerine konuşmalarını nasıl değerlendiriyorsunuz?
Dindar olmak, dinin herhangi bir simgesini taşımak,hiç kimseye din hakkında sorumsuzca konuşmayetkisi vermez. Dindarlıklarıyla öne çıktığı halde; İslâm’ın kötü olarak nitelediği bir davranış sergileyenlerin, yanlış birtakım dinî referanslara müracaat ederek kendilerini savunmaya kalkışmaları ise dahada kötü bir durumdur.
Son olarak aydınlarımızın din bilgisi, din üzerine ko-nuşmaları ve tartışmaları hakkında neler söyleyeceksiniz?
Kişisel olarak dinden tamamen azade, eleştirel deolsa dinî bilgiden tamamen yoksun bir aydınlığınolup olmayacağı tartışılır. Ancak zaman zaman bazıTürk aydınların, ortaçağda egemen olan kilisenin skolastik düşüncesine yönelik batıda yapılan eleştirileri ezberleyerek İslâm’a, İslâm’ın engin bilgi kaynaklarına ve İslâm tarihine uyarlamalarına üzülüyorum.
Bilhassa din-akıl, din-bilim, din-çağdaşlık, din-demokrasi, din-ahlâk ilişkileri konusunda bazı aydınlarımızın dünyada gelişen sosyal bilimlerle ilgiligelişmelerin de çok gerisinde kaldıklarını özellikle ifade etmek istiyorum.
Pek çok aydınımızın din ile ilgili konuşma ve tartışmalarında on dokuzuncu yüzyılda batıda moda haline gelen felsefî akımlardan biri olan pozitivist bakış açısı öne çıkmaktadır.
Oysa pozitivizmin din hakkında ileri sürdüğü fikir veyorumlar yaklaşık bir asırdır sosyal bilimciler, felse-feciler, dinler tarihi araştırmacıları ve teologlar tarafından çelişkili bulunmuş, beşerî gelişimin çok yönlü ve karmaşık yapısını indirgemeci ve ideolojik biryaklaşımla açıklamaya çalışması sebebiyle reddedilmiştir. Türkiye’deki bilimcilik, bilim tarihini çok geriden takip etmektedir.
Diyanet İşleri Başkan Yardımcısı Prof. Dr. Mehmet Görmez ile SÖYLEŞİ
Dr.Yüksel Salman Diyanet İşleri Başkanlığı Dini Yayınlar Dairesi Başkanı
Malumunuz olduğu üzere çağımızda, özellikle son yıllarda hem dünyada hem ülkemizde günlük hayatta, yazılı ve görsel medyada en çokkonuşulan ve tartışılan konuların başında din geliyor. Bilgili bilgisiz, sorumlu sorumsuz herkes din üzerinekonuşuyor, kanaatlerini ifade ediyor,hatta tartışıyor. Bu durumu nasıl değerlendiriyorsunuz?
Bunun faydalı yönleri olabileceği gibi hem dinin kendisi için hem insanlık için çeşitli sakıncaları da olabilir. Herşeyden önce küresel bazda, siyasî,sosyal, kültürel, ekonomik bütün sorunların zaman zaman din merkezli imiş gibi takdim edilmesi, bölgesel çatışmaların din üzerinden izahı, dini çıkar amaçlı pek çok kavga ve çatışmanın odağı haline getirme çabaları sizin de ifade ettiğiniz konuşma ve tartışmaların gerçekten dinî olup olmadığı konusunda tereddütle karşılanması gerekmektedir.
Medeniyet tarihi büyük oranda dinden ibarettir. Din, tarih boyunca bütün insanlığın ve hayatın en önemli parçası olmuştur. Düşünülenin aksine din, çağımızda da en çok yükselen değerdir. Böyle olduğuiçindir ki, insanların dinî konulara merakla eğilmesi, din üzerine konuşması ve tartışması kaçınılmazdır.
Bütün bunlardan azâde olarak dinîkonular üzerine yapılan konuşmalara ve tartışmalara gelince şu unutulmamalıdır ki, hayatın en basit bir meselesini dahi ele alırken, bir tek insan hakkında yahut bir tek insanınözel bir hasleti hakkında değerlendirme yaparken dahi dikkatli olmakgerekirken; tarih boyunca yüz milyonlarca insanın en mukaddes değerlerini oluşturan din hakkında konuşurken, tartışırken, yargıda bulunurken elbette çok daha dikkatli olmak gerekir.
Her söz bir emanettir, bir konuda konuşmak için hem doğru bilgi sahibi olmak hem uygun bir dil ve üslûp kullanmak bir zorunluluktur. Din hakkında her kafadan bir ses çıktığında, bizi birleştirmek için gelen dinin, bizi ayrıştıran bir unsur olarak kullanılmaya başlanması ve din üzerindentoplumsal gerginlik meydana gelmesi kaçınılmazdır.
İnsanın din üzerine konuşabilmesi için taşıması gereken asgari şartlar nelerdir?
Bu, din üzerine konuşan kişinin o din ile ilişkisinebağlıdır. Eğer din üzerine konuşan kişi, o dine iman etmiyorsa, inkâr içinde ise, biz o kişiden iki şey isteriz. Bu bizim en tabii hakkımızdır. Doğru bilgi, saygılı dil ve üslûp. Doğru bilgi derken; sadece dinin sahih bilgi kaynaklarını ve on dört asırlık kültür mirasını kastetmiyorum.
Müslümanların, söz konusu bilgikaynaklarından yararlanmak için nasıl bir usul ve yöntem geliştirdiklerini, dinî metinlerin ve kadîm bilgilerin yaşadığımız çağ ile ilişkisi konusunda nasıl biryorum/yahut yorumlar yöntemi veya yöntemleri geliştirdiklerini bilmek ve bu çerçevede konuşmakgerekir.
Bu, konuşulan konuya göre değişebilir amabir bütün olarak din üzerinde konuşabilmek içindoğru bilgi sahibi olmak mecburiyeti vardır. Dinin sahih bilgi kaynaklarına, Kur’an ve hadis bilgisine, ondört asırlık kültür mirası bilgisine sahip olmak yetmez. Aynı zamanda söz konusu bilgi kaynaklarından yararlanma yöntemine, usûl bilgisine, kadîm bilgininçağdaş hayatla ilişkisi konusunda yorum yeteneğine sahip olmak da gerekir.
Biz dinî metinleri anlama,yorumlama ve bilginin hayatla irtibatını kurma konusunda farklı metodolojiler geliştirmiş ve bunu diğermedeniyetlere takdim etmiş bir gelenekten geliyoruz.
Din üzerine konuşan kimse, o dine iman etmişbir ilim adamı ise, bunlara ilâveten İslâm, ondan bilgiye sadakat gereği sahih amel, ihlâs ve samimiyet isteyecektir. Ayrıca yüksek bir bilgi ahlâkına da sahip olmak gerekmektedir.
Bilgi ahlâkı derken neyi kast ediyorsunuz. Biraz açar mısınız?
Din konusunda her türlü bilgiye sahip olan kimsenin dahi, hem bu bilgiyi elde ederken, hem bu bilgiyi başkasına naklederken takınması gereken bir edep, hem de kullanması gereken nezih bir dil ve üslûp vardır.
Günümüzde bazen kişisel kapris ve şöhret-i kazibe adına sadece on dört asırlık birikimi değil, elli yıllık ilâhiyat birikimini de bir çırpıda harcayanlar çıkabiliyor. Kadîm kültüre saplanıp kalmak elbette doğru değildir, ancak bir bilim adamının, dinî bilgikonusunda tarihte ortaya çıkmış yüzlerce ekolü,binlerce ilim adamını, dünya kütüphanelerini dolduran, her konuda oluşmuş muazzam literatürü yoksayarak konuşması, ilmin kendisine, bilim adamı hassasiyetine de saygısızlık olarak nitelendirilmiştir.
Din üzerine ihtisas yapmış, ilâhiyâtçı, araştırmacı yazarlarımızın konuşmaları bazen aydınlatıcı olmuyor, bilâkis kafaları karıştırıyor diye toplumdan bir eleştiri var. Buna ne dersiniz?
Her şeyden önce yüce dinimize göre hiç kimse dinde otorite değildir.
Bilindiği gibi İslâm’da ruhban sınıfı yoktur. Hiç kimse Allah adına konuşma yetkisine sahip değildir. İslâm’ın ilk asırları her açıdan örnek bir âlimler zümresi meydana getirdi. Hicri III. asrın sonları ve IV. asrın başlarında nispeten kendi bilginleri bir önceki âlimlerle mukayese edilerek eleştiriyetabi tutuldu.
Bilhassa bilgi-ahlâk ilişkisi açısından âlimleri veya âlimliği değerlendiren bir literatür oluşmaya başladı.
Ebu Bekir el-Acurrî’nin meşhur “Ahlâku’l-Ule-ma” adlı kitabı, Hatib el-Bağdâdi’nin “İktidâu’l-İlmve’l-Amel” adlı risâlesi, daha sonraları Endülüslüâlim İbn Abdi’l-Ber’in “Câmiu Beyâni’l-İlm ve Fadli-hî” adlı eserinin bazı bölümleri, hatta tarihçi Zehe-bî’nin “Beyânü Zağeli’l-İlm” ile İbnu’l-Cevzî’nin“Telbîsu İblîs” adlı eserlerde, din bilginlerinin farklı ilim alanlarında şeytanın iğvalarına nasıl maruz kaldıklarına, yahut kalabileceklerine dair ilginç tespitlere yer verilir.
Fahreddin Râzi, din üzerine konuşanları üç sınıfa ayırır.
1. Bilenler ve bildiğini bilenler, yani hem bilgi sahibiolup bildiklerinin farkında olanlar. Ona göre bunlar gerçek bilginlerdir. Onlara uymak gerekir.
2. Bilmeyenler ve bilmediğini bilenler, bilmediğininfarkında olanlar. Bunlar aydınlanmak isteyenlerdir.Aydınlatmak gerekir.
3. Bilmeyenler ve bilmediğini bilmeyenler. Cahil olup cehaletinin farkında olmayanlar. Asıl kaçınılması gerekenler bu kategoride olanlardır. Bizce klâsik manada “âlimler” zümresini kaybettiğimiz modern zamanlarda da dinî bilgi üreten, dinîbilgiyi anlatan kimselerin de kendilerini bir özeleştiriye tabi tutmaları gerekir.
Hatta bu sahada ciddieleştiriye, yeni bir literatürün oluşmasına şiddetle ihtiyaç vardır. Âlimler zümresini kaybettiğimiz modern zamanlarda diye bir tabir kullandınız. Biz âlimleri kayıp mı ettik?
Bugün din hakkında malumatımız eskiye oranla artmıştır, ancak dinî manada ilim, Hz. Peygamberin ifadesiyle inkıbaz halindedir.Araştırmacılarımız, yazarlarımız, ilâhiyatçılarımız, akademisyenlerimiz çoğalmıştır. fakat “âlimlerimiz”azalmıştır.
Hadis-i şeriflerde ifade buyrulan, enbiyânın mirasçısı anlamında âlim, dinin hakikat çizgisi üzerinde sabit olan, Allah’ın hayır murat ettiği, dinde fakîh olan, yerde ve gökte bulunanların, denizdeki balıkların bile kendisi için mağfiret dilediği, âbidlerden ve şehitlerden üstün kabul edilen âlimi kast ediyorum.
Ölümü, âlemin ölümü sayılan âlimi kast ediyorum. Biz bu anlamda “âlimi” kaybettik. Artık araştırmacılarımız, yazarlarımız, akademisyen ve ilâhiyatçılarımız var.
Bunun yanı sıra popüler din anlatıcılarımızve tele-vaizlerimiz var. Biz modern zamanlarda,Kur’an’ın “âlim” diye yücelterek tarif ettiği insanı kaybettik. Âlim kelimesi dahi, semantik açıdan anlam kaymasına uğramış durumdadır.
Maalesef âlim; klâsik düşünen bilgin, softa, molla gibi kelimeler ile eş anlamlı kabul edilir oldu, hattason günlerde bunun çoğulu olan ulemâ, siyaset arenasında ciddî tartışmalara sebep olmuş, hukuken de zanlı ve sakıncalı bir kelime olarak da ilânedilmiştir.
Günümüz Türkiye’sinde din üzerinde sadece dine mesafe koyanların değil, dindar olduklarını söyleyen bazı kimselerin de çokça konuştuğunu görüyoruz. Bu kişilerin din üzerine konuşmalarını nasıl değerlendiriyorsunuz?
Dindar olmak, dinin herhangi bir simgesini taşımak,hiç kimseye din hakkında sorumsuzca konuşmayetkisi vermez. Dindarlıklarıyla öne çıktığı halde; İslâm’ın kötü olarak nitelediği bir davranış sergileyenlerin, yanlış birtakım dinî referanslara müracaat ederek kendilerini savunmaya kalkışmaları ise dahada kötü bir durumdur.
Son olarak aydınlarımızın din bilgisi, din üzerine ko-nuşmaları ve tartışmaları hakkında neler söyleyeceksiniz?
Kişisel olarak dinden tamamen azade, eleştirel deolsa dinî bilgiden tamamen yoksun bir aydınlığınolup olmayacağı tartışılır. Ancak zaman zaman bazıTürk aydınların, ortaçağda egemen olan kilisenin skolastik düşüncesine yönelik batıda yapılan eleştirileri ezberleyerek İslâm’a, İslâm’ın engin bilgi kaynaklarına ve İslâm tarihine uyarlamalarına üzülüyorum.
Bilhassa din-akıl, din-bilim, din-çağdaşlık, din-demokrasi, din-ahlâk ilişkileri konusunda bazı aydınlarımızın dünyada gelişen sosyal bilimlerle ilgiligelişmelerin de çok gerisinde kaldıklarını özellikle ifade etmek istiyorum.
Pek çok aydınımızın din ile ilgili konuşma ve tartışmalarında on dokuzuncu yüzyılda batıda moda haline gelen felsefî akımlardan biri olan pozitivist bakış açısı öne çıkmaktadır.
Oysa pozitivizmin din hakkında ileri sürdüğü fikir veyorumlar yaklaşık bir asırdır sosyal bilimciler, felse-feciler, dinler tarihi araştırmacıları ve teologlar tarafından çelişkili bulunmuş, beşerî gelişimin çok yönlü ve karmaşık yapısını indirgemeci ve ideolojik biryaklaşımla açıklamaya çalışması sebebiyle reddedilmiştir. Türkiye’deki bilimcilik, bilim tarihini çok geriden takip etmektedir.