CEZA MUHAKEMESİ KURALLARININ UYGULAMA ALANI
Burada ceza muhakemesi kurallarının yer ve zaman bakımından uygulaması üzerinde durulmalıdır.
I— YER BAKIMINDAN UYGULAMA
Bu konuda, ülkesellik, kişisellik ve evrensellik olmak üzere üç ilke vardır.
Eylemler ve işlemlerin yapıldıkları ülke kanununa tabi olmasına ülkesellik; eylem veya işlemi yapan kişinin vatandaşı olduğu devletin kanununa tabi olmasına kişisellik ilkesi denir. Eylemin veya işlemin bir devletin kanununa bağlı olması için ne onları yapanların vatandaş olması, ne de onların o devlet ülkesinde yapılmış bulunmasının arandığı durumlarda evrensellik ilkesi söz konusudur.
Ceza muhakemesinde, kural olarak, ülkesellik ilkesi egemendir. Bu durumda, Türkiye' nin sınırları içinde işlenen suçlara Türk CMK uygulanacaktır. Yeni CMK da bu esası benimsemiştir. Bu kuralın bazı istisnaları vardır. Biz burada bu istisnaları anlatacak değiliz. Ancak bunların ikisinden hiç söz etmeden de geçemeyeceğiz.
Bunlardan ilki, Türkiye'de bulunan yabancı silâhlı kuvvetler mensuplarının (NATO) dokunulmazlığı, ikincisi de diplomat dokunulmazlığıdır.
II— ZAMAN BAKIMINDAN UYGULAMA
CMK’nın zaman bakımından uygulanması önemli bir meseledir. Acaba CMK’nın şüpheli, sanık veya hükümlü lehine olan düzenlemeleri geçmişe yürüyecek midir?
Zaman bakımından uygulama konusunda da hemen uygulama, geçmişe yürüme ve ileriye yürüme olmak üzere üç ilke vardır.
Eylemlere ve işlemlere, o sırada yürürlükte olan hukuk kuralının uygulanmasına hemen uygulama, daha sonra yürürlüğe giren bir hukuk kuralının uygulanmasına ise geçmişe yürüme ilkesi denir. Eylemlere ve işlemlere, bu eylem ve işlemlerden önce yürürlükte bulunmuş ve bugün artık ortadan kalkmış olan bir hukuk kuralının uygulanmasına ise ileriye yürüme ilkesi denir.
Ceza Muhakemesi Hukukunda yukarıda açıklanan ilkelerden hemen uygulama ilkesi geçerlidir. Bu nedenle, kural olarak, bazı isitisnalar dışında Ceza Kanununlarından farklı olarak lehe kanun uygulaması sorunu yaşanmaz.
Ceza Muhakemesi Hukuku ileriye yürümeyi kabul etmez, çünkü yeni kanun eskisi iyi olmadığı için yapılmıştır. İyi olmadığı için kaldırılan kanunun ileriye yürütülerek uygulanması kabul edilemez. Bundan başka, eski kanun zamanında başlanmış işlere yeni kanun zamanında da eski kanun uygulanarak devam edilsin, eski kanun zamanında meydana gelip yeni kanunun zamanına sarkan meseleler eski kanunla halledilsin, demek yargılama makamlarını zor duruma sokar. Aynı anda bazı olaylara eski kanunu, bazılarına da yeni kanunu uygulamak kabul edilebilir nitelikte değildir. Ceza Muhakemesi Hukuku geçmişe yürümeyi de kabul etmez. Çünkü, eski kanuna göre yapılmış işlemler artık tekrar yapılabilir nitelikte olmaktan çıkmış olabilir. Daha da önemlisi, bu yolla eski kanuna göre halledilmiş uyuşmazlıkların diriltilmesi tehlikesi vardır. Bütün bu nedenlerle Ceza Muhakemesi Hukukunda ileriye ve geçmişe yürüme ilkeleri kabul edilemez.
Hemen uygulama ilkesinin dört önemli sonucu vardır:
1. İşlemler yürürlükteki kurala göre yapılır.
2. Önceki kural zamanında sonuçlandırılmamış işlemler yeni kurala göre yapılır.
3. Önceki kural zamanında tamamlanmış işlemler geçerliliğini korur; bu işlemlerin bir de yeni kurala göre tekrar yapılması gerekmez. Aksi takdirde ceza muhakemesi yapılamaz hale gelir.
4. Yeni kuralın uygulanmasında, sanığın lehinde veya aleyhinde olmasına bakılmaz. Sanığın aleyhine de olsa, yeni kanun hemen uygulanır.
Hemen uygulama ilkesinin kabul edilmez haksızlıklara yol açması durumunda, yeni kanunun bunu geçici bir hüküm ile halletmesi yerinde olur. Bu haksızlığın yorum yoluyla da giderilmesi düşünülebilir. Burada kazanılmış hak ve eşitlik ilkelerinden yararlanılabilir.
Burada ceza muhakemesi kurallarının yer ve zaman bakımından uygulaması üzerinde durulmalıdır.
I— YER BAKIMINDAN UYGULAMA
Bu konuda, ülkesellik, kişisellik ve evrensellik olmak üzere üç ilke vardır.
Eylemler ve işlemlerin yapıldıkları ülke kanununa tabi olmasına ülkesellik; eylem veya işlemi yapan kişinin vatandaşı olduğu devletin kanununa tabi olmasına kişisellik ilkesi denir. Eylemin veya işlemin bir devletin kanununa bağlı olması için ne onları yapanların vatandaş olması, ne de onların o devlet ülkesinde yapılmış bulunmasının arandığı durumlarda evrensellik ilkesi söz konusudur.
Ceza muhakemesinde, kural olarak, ülkesellik ilkesi egemendir. Bu durumda, Türkiye' nin sınırları içinde işlenen suçlara Türk CMK uygulanacaktır. Yeni CMK da bu esası benimsemiştir. Bu kuralın bazı istisnaları vardır. Biz burada bu istisnaları anlatacak değiliz. Ancak bunların ikisinden hiç söz etmeden de geçemeyeceğiz.
Bunlardan ilki, Türkiye'de bulunan yabancı silâhlı kuvvetler mensuplarının (NATO) dokunulmazlığı, ikincisi de diplomat dokunulmazlığıdır.
II— ZAMAN BAKIMINDAN UYGULAMA
CMK’nın zaman bakımından uygulanması önemli bir meseledir. Acaba CMK’nın şüpheli, sanık veya hükümlü lehine olan düzenlemeleri geçmişe yürüyecek midir?
Zaman bakımından uygulama konusunda da hemen uygulama, geçmişe yürüme ve ileriye yürüme olmak üzere üç ilke vardır.
Eylemlere ve işlemlere, o sırada yürürlükte olan hukuk kuralının uygulanmasına hemen uygulama, daha sonra yürürlüğe giren bir hukuk kuralının uygulanmasına ise geçmişe yürüme ilkesi denir. Eylemlere ve işlemlere, bu eylem ve işlemlerden önce yürürlükte bulunmuş ve bugün artık ortadan kalkmış olan bir hukuk kuralının uygulanmasına ise ileriye yürüme ilkesi denir.
Ceza Muhakemesi Hukukunda yukarıda açıklanan ilkelerden hemen uygulama ilkesi geçerlidir. Bu nedenle, kural olarak, bazı isitisnalar dışında Ceza Kanununlarından farklı olarak lehe kanun uygulaması sorunu yaşanmaz.
Ceza Muhakemesi Hukuku ileriye yürümeyi kabul etmez, çünkü yeni kanun eskisi iyi olmadığı için yapılmıştır. İyi olmadığı için kaldırılan kanunun ileriye yürütülerek uygulanması kabul edilemez. Bundan başka, eski kanun zamanında başlanmış işlere yeni kanun zamanında da eski kanun uygulanarak devam edilsin, eski kanun zamanında meydana gelip yeni kanunun zamanına sarkan meseleler eski kanunla halledilsin, demek yargılama makamlarını zor duruma sokar. Aynı anda bazı olaylara eski kanunu, bazılarına da yeni kanunu uygulamak kabul edilebilir nitelikte değildir. Ceza Muhakemesi Hukuku geçmişe yürümeyi de kabul etmez. Çünkü, eski kanuna göre yapılmış işlemler artık tekrar yapılabilir nitelikte olmaktan çıkmış olabilir. Daha da önemlisi, bu yolla eski kanuna göre halledilmiş uyuşmazlıkların diriltilmesi tehlikesi vardır. Bütün bu nedenlerle Ceza Muhakemesi Hukukunda ileriye ve geçmişe yürüme ilkeleri kabul edilemez.
Hemen uygulama ilkesinin dört önemli sonucu vardır:
1. İşlemler yürürlükteki kurala göre yapılır.
2. Önceki kural zamanında sonuçlandırılmamış işlemler yeni kurala göre yapılır.
3. Önceki kural zamanında tamamlanmış işlemler geçerliliğini korur; bu işlemlerin bir de yeni kurala göre tekrar yapılması gerekmez. Aksi takdirde ceza muhakemesi yapılamaz hale gelir.
4. Yeni kuralın uygulanmasında, sanığın lehinde veya aleyhinde olmasına bakılmaz. Sanığın aleyhine de olsa, yeni kanun hemen uygulanır.
Hemen uygulama ilkesinin kabul edilmez haksızlıklara yol açması durumunda, yeni kanunun bunu geçici bir hüküm ile halletmesi yerinde olur. Bu haksızlığın yorum yoluyla da giderilmesi düşünülebilir. Burada kazanılmış hak ve eşitlik ilkelerinden yararlanılabilir.