Bozkurt Motifinin tarihsel ve günümüz bektaşi tarikatleri üzerine tesiri
Türk mitolojisinin en önemli sembolü olan kurtla ilgili olarak yapılan çalışmalarla "türeyişi sağlayan kurt ata, kurt ana, kurt kılığına giren kutsal ışık" (Ögel 1971: 40-52), "kurtarıcı kurt" (Sinor 1982: 224), "cedlerin yardım eden ruhu" (Özarslan 1997) gibi pek çok motif ortaya çıkarılmıştır. Bunlardan birisi ve belki de en önemlisi Türk hakanına veya benzeri bir şekilde topluma liderlik etme durumundaki bir ferde yol gösteren, rehberlik eden bir başka ifadeyle "kılavuz bozkurt" motifidir.
Tanrı tarafından görevlendirilip gönderilmesi nedeniyle kutsal kabul edilen ve kılavuzluğunun başarı getirdiğine inanılan "kılavuz bozkurt" motifi Türk kültürünün tarihi sosyo-kültürel bağlamlarında olduğu kadar günümüz Türk sosyo-kültürel bağlamında da önemli bir yer tutmakta ve Anadolu'da Alevî-Bektaşi Türkmenler arasında muhtelif efsanelerde yaşamaktadır.
Bu çalışmanın konusunu da Türk kültür tarihinde yer alan "kılavuz bozkurt" motifinin arkaik ve güncel örneklerinin mukayese edilerek meydana gelen son derece yoğun sosyo-kültürel değişmeye rağmen örnek olaylarda yer alan kılavuz bozkurt motifleri arasındaki süreklilik gösteren yapısal ve işlevsel unsurların tespiti oluşturmaktadır.
Kılavuz bozkurt motifinin yaygın olarak bilinen en eski örneğini Oğuz Kağan Destanı'nın Uygur varyantında (Bang 1936) görmekteyiz. Oğuz Kağan'ın dört bir yana yaptığı seferler ile düşmanlarına boyun eğdirmesi ve pek çok boyun meydana geliş ve adlandırılış sürecinin anlatıldığı destanda kılavuzluk yapmakta olan bozkurt aynı zamanda Oğuz Kağan'a öğütler de (Reichl 1992: 35) vermektedir. Destanda beş kez işaret edilen kılavuz bozkurt motifinin tuttuğu yer az gibi görünmesine karşın aşağıda ele alacağımız vechile görüleceği üzere, kaynağı, mahiyeti, yapısı ve bunlara dayalı işlevleri nedeniyle gerçekte destanın kahramanı olan Oğuz Kağan'ın destani kişiliğinin oluşumunda temel unsur konumundadır.
Oğuz Kağan destanında kılavuz bozkurt motifinin kaynağının tanrısal olduğu görülmektedir. Gök Tanrı, topladığı kurultayda halkına ve beylerine verdiği yarlıkla "Ben sizlere oldum Kağan: alalım yay ile kalkan: nişan olsun bize buyan: kurt olsun bize uran, demir kargı olsun orman: av yerine yürüsün kulan: daha deniz daha müren (ırmak), güneş bayrak, gök kurıkan (çadır)." (Bang 1936: 17) diyerek milli emelleri bildiren ve cihangirlik davasına kalkışan Oğuz Kağan'ın adeta dileğine -ki bir anlamda bunu dua olarak da kabul etmek mümkündür- katıldığını ve onu desteklediğini bildirmek için tıpkı ona ilk hanımını gönderdiği gibi kutsallığı ve kutsamayı simgeleyen "güneş gibi parlak" bir ışık içinde kılavuz bozkurt gönderilmektedir.
KILAVUZ BOZKURT MOTİFİNİN TARİHSEL BAĞLAMLARDA VE GÜNÜMÜZ ALEVÎ-BEKTAŞİ TARİKATLERİNDEKİ YAPISAL VE İŞLEVSEL SÜREKLİLİĞİ ÜZERİNE TESPİTLER
Özkul ÇOBANOĞLU*
Türk mitolojisinin en önemli sembolü olan kurtla ilgili olarak yapılan çalışmalarla "türeyişi sağlayan kurt ata, kurt ana, kurt kılığına giren kutsal ışık" (Ögel 1971: 40-52), "kurtarıcı kurt" (Sinor 1982: 224), "cedlerin yardım eden ruhu" (Özarslan 1997) gibi pek çok motif ortaya çıkarılmıştır. Bunlardan birisi ve belki de en önemlisi Türk hakanına veya benzeri bir şekilde topluma liderlik etme durumundaki bir ferde yol gösteren, rehberlik eden bir başka ifadeyle "kılavuz bozkurt" motifidir.
Tanrı tarafından görevlendirilip gönderilmesi nedeniyle kutsal kabul edilen ve kılavuzluğunun başarı getirdiğine inanılan "kılavuz bozkurt" motifi Türk kültürünün tarihi sosyo-kültürel bağlamlarında olduğu kadar günümüz Türk sosyo-kültürel bağlamında da önemli bir yer tutmakta ve Anadolu'da Alevî-Bektaşi Türkmenler arasında muhtelif efsanelerde yaşamaktadır.
Bu çalışmanın konusunu da Türk kültür tarihinde yer alan "kılavuz bozkurt" motifinin arkaik ve güncel örneklerinin mukayese edilerek meydana gelen son derece yoğun sosyo-kültürel değişmeye rağmen örnek olaylarda yer alan kılavuz bozkurt motifleri arasındaki süreklilik gösteren yapısal ve işlevsel unsurların tespiti oluşturmaktadır.
Kılavuz bozkurt motifinin yaygın olarak bilinen en eski örneğini Oğuz Kağan Destanı'nın Uygur varyantında (Bang 1936) görmekteyiz. Oğuz Kağan'ın dört bir yana yaptığı seferler ile düşmanlarına boyun eğdirmesi ve pek çok boyun meydana geliş ve adlandırılış sürecinin anlatıldığı destanda kılavuzluk yapmakta olan bozkurt aynı zamanda Oğuz Kağan'a öğütler de (Reichl 1992: 35) vermektedir. Destanda beş kez işaret edilen kılavuz bozkurt motifinin tuttuğu yer az gibi görünmesine karşın aşağıda ele alacağımız vechile görüleceği üzere, kaynağı, mahiyeti, yapısı ve bunlara dayalı işlevleri nedeniyle gerçekte destanın kahramanı olan Oğuz Kağan'ın destani kişiliğinin oluşumunda temel unsur konumundadır.
Oğuz Kağan destanında kılavuz bozkurt motifinin kaynağının tanrısal olduğu görülmektedir. Gök Tanrı, topladığı kurultayda halkına ve beylerine verdiği yarlıkla "Ben sizlere oldum Kağan: alalım yay ile kalkan: nişan olsun bize buyan: kurt olsun bize uran, demir kargı olsun orman: av yerine yürüsün kulan: daha deniz daha müren (ırmak), güneş bayrak, gök kurıkan (çadır)." (Bang 1936: 17) diyerek milli emelleri bildiren ve cihangirlik davasına kalkışan Oğuz Kağan'ın adeta dileğine -ki bir anlamda bunu dua olarak da kabul etmek mümkündür- katıldığını ve onu desteklediğini bildirmek için tıpkı ona ilk hanımını gönderdiği gibi kutsallığı ve kutsamayı simgeleyen "güneş gibi parlak" bir ışık içinde kılavuz bozkurt gönderilmektedir.