Muhasebe işlemlerinin dayanağı olan belgeleri şu şekilde ayırıma tabi tutmak mümkündür:
Ba) Oluşumuna göre muhasebe belgeleri
Bb) İşletmedeki değişik işlevlerine göre muhasebe belgeleri
Bc) Çeşitli yasalara göre düzenlenen muhasebe belgeleri
Ba) Oluşumuna göre muhasebe belgeleri
Belgeler oluşumlarına göre; doğal belgeler ve yapay belgeler olmak üzere ikiye ayrılır
1)Doğal muhasebe belgeleri: Ticari işlemler sonucunda kendiliğinden oluşan muhasebe belgelerine doğal belgeler denilmektedir. İşletmede kullanılan belgelerin büyük bir bölümünü doğal belgeler oluşturmaktadır. Doğal belgelerin türleri de çoktur. Bu nedenle doğal belgeleri düzenlendikleri işlemlere göre aşağıdaki gibi sınıflandırabiliriz:
Alışlara ait belgeler: Mal ve hizmet satın alınması ile ilgili belgelerdir. Bu belgelerin başında fatura gelir. Ancak, bazı durmlarda örneğin müstahsilden satın alınan mallar için fatura alınması mümkün olmayabilir. Bu tür mal alımları için fatura yerine geçen bir belge türü olan müstahsil makbuzu düzenlenir.
Satışlara ait belgeler: Mal ve hizmet satışlarını belgelendirmek için düzenlenen belgelerdir. Bu belgelerin de başında fatura gelmektedir. Satış faturası genellikle toptan satışlar için düzenlenmektedir. İşletmede gerçekleşen perakende satışlar için fatura yerine geçen perakende satış vesikaları düzenlenir.
Giderlere ait belgeler: Elektrik, su, telefon, seyahat, ücret gibi giderler yapıldıkça alınan belgelerdir. Bu belgelerin de başında fatura gelmektedir. Ancak, avukat, mali müşavir gibi serbest meslek erbabına yaptırılan işler için bunlara yapılan ödemeler sırasında alınan serbest meslek makbuzu da bir gider belgesidir. Ayrıca, hamala, gündelikçi gibi belge düzenlemesi mümkün olmayan kişilere yaptırılan işler için işletme tarafından düzenlenen gider pusulası diğer bir gider belgesidir. Bunların dışında, mükelleflerin işyerlerinde kullanılmak ve tüketilmek üzere satın aldıkları kanuni haddi aşmayan mal ve hizmet alımları için düzenlenen perakende satış fişi veya yazar kasa fişleri de gider belgesi olarak kabul edilmektedir.
Tahsil ve ödeme belgeleri: Kayıtlarda yer alan bir alacağın para veya para yerine geçen araçlarla tahsil edilmesi veya bir borcun yine para veya para yerine geçen araçlarla ödenmesi için düzenlenen belgelerdir. İşletme alacağını karşı taraftan; nakit veya çek olarak tahsil ederken kasa tahsil makbuzu düzenler; alacağına karşılık senet almış ise senet giriş bordrosu düzenler. Defter tutan tüccarlar arasında, bir taraf için tahsil makbuzu karşı taraf için ödeme makbuzudur. Ancak bazı durumlarda parayı veya çeki tahsil eden tarafın defter tutmaması nedeniyle tahsil makbuzu düzenlemesi mümkün değildir. Bu gibi hallerde tüccarın borçları için ödeme yaparken nakit veya çek ile yaptığı ödemeler için kasa ödeme makbuzu düzenleyerek, ödemeyi yaptığı tarafa imzalatıp muhafaza etmesi gerekir. Ödemenin senet ile yapılması halinde senet çıkış bordrosu düzenlenir.
Mahsup belgeleri: Hesaba geçirme belgeleri olarak da adlandırılan bu belgeler, para ve para yerine geçen ödeme araçları tarafından kullanılmaktadır. Örneğin , bir bankanın bir işletmeyi neden belirterek borçlandırılması halinde bu işlem için bir borç dekontu düzenlenir. Diğer yandan, bankanın işletmeyi yine bir neden belirterek alacaklandırması halinde bu kez alacak dekontu düzenlenir.
Diğer doğal belgeler: Bu tür belgeler yukarıda sayılan gruplarda yer almayan belgelerdir. Bu belgelere şu örnekler verilebilir: vergi daireleri, sosyal sigortalar, ticaret ve sanayi odaları, PTT ve diğer resmi dairelere yapılan ödemeler sonucu alınan makbuz ve belgeler, takdir komisyonu kararları, mahkeme kararları, muhabere evrakı, sözleşmeler, taahhüt ve kefalet yazıları vb...
2)Yapay muhasebe belgeleri: Doğal belge düzenlenmesi zorunlu olmayan işlemler için işletme içinde düzenlenen, muhasebe kaydına esas alınan belgelerdir. Yapay belgeler, doğal belgelere göre türce ve sayıca daha azdır. Çünkü kural olarak, doğal belgesi olmayan işlemler için yapay belge düzenlenir. Yapay belgeleri düzenlendikleri işlemleri esas alarak aşağıdaki gibi sınıflandırabiliriz.
Giderlere ilişkin yapay belgeler: Bazı giderler için belge alınması çok zor veya imkansızsız olabilir. İşte ilgili dolmuş ücreti, vapur ücreti, tren ücreti gibi giderler bunlara örnek olarak verilebilir. Ancak yine de bu gibi hallerde, gideri yapan kişi, bunların açıklamalı bir listesini yaparak imzalar. Bu belgeye gider listesi adı verilmektedir. Bu gider listesi, giderlere ilişkin bir yapay belgedir. Giderlere ilişkin diğer bir yapay belge türü de, işte ilgili olmak şartıyla verilen harcırahlar (yolculuklar) için düzenlenen harcırah beyannamesidir.
Envanterle ilgili yapay belgeler: Dönem sonu envanter çalışmalarına dayanak olmak üzere düzenlenen belgelerdir. Bu tür belgelere şu örnekleri verebiliriz: Mal sayım cetvelleri, amortisman hesaplama tabloları, yeniden değerleme tabloları, gelecek yıllara ve aylara ait giderlerin hesaplama çalışmaları, gelecek yıllara ve aylara ait gelirlerin hesaplama çalışmaları, gider ve gelir tahakkuklarını hesaplama çalışmaları vb...
Maliyet muhasebesi belgeleri: İşletmede gerçekleşen her türlü stok hareketlerini izlemek için düzenlenen belgeler, birer yapay belgedir. Bu belgelere şu örnekleri verebiliriz: Hammadde ve malzeme istek fişi, hammadde ve malzeme teslim alma fişi, depodan üretime hammadde ve malzeme çıkış fişi, üretim raporları, ambar fişi, hammadde ve malzeme fişi vb...
Bb) İşletmedeki değişik işlevlerine göre muhasebe belgeleri
İşletmedeki işlevlerine göre muhasebe belgeleri dört gruba ayrılmaktadır
1) Alışlara ait belgeler: Alış faturaları, perakende satış belgeleri gibi,
2) Satışlara ait belgeler: Satış faturaları, perakende satış belgeleri gibi,
3) Giderlere ait belgeler: Serbest meslek makbuzları, gider pusulası, ücret bordrosu gibi,
4) Genel nitelikli belgeler: Ticari mektuplar, kira kontraltoları, banka hesap özetleri gibi
Bc) Çeşitli yasalara göre düzenlenen muhasebe belgeleri
Ülkemiz uygulamasında ispat edici muhasebe belgelerinin önemli bir bölümü Vergi Usul Kanununda , Türk Ticaret Kanununda ve sermaye piyasası kanunu çerçevesinde çıkarılan sermaye piyasası kurulu tebliğlerinde düzenlenmiş bulunmaktadır. Bu kanunlar çerçevesinde düzenlenen başlıca muhasebe belgeleri şunlardır:
1) Vergi Usul Kanununda düzenlenen belgeler: Fatura, sevk irsaliyesi, perakende satış belgeleri, gider pusulası, müstahsil makbuzu, serbest meslek makbuzu, ücret bordrosu, yolcu listeleri, günlük müşteri listeleri, muhabere evrakı ve diğer belgeler.
2) Türk Ticaret Kanununda düzenlenen belgeler: Poliçe, bono, çek, hisse senedi, tahvil, emtia senetleri, ordino, konşimento, manifesto, hamule senedi, taşıma senedi.
3) Sermaye piyasası mevzuatında düzenlenen belgeler: Sermaye piyasası mevzuatında, Vergi Usul Kanunu ve Türk Ticaret Kanunu çerçevesinde düzenlenen tüm belgeler ispat edici belgeler olarak aynen kabul edilmiş ancak kamuyu aydınlatma ilkesi çerçevesinde sermaye piyasası faaliyetlerinin özelliği gereği hisse senetleri,tahviller gibi belgeler yeniden düzenlenmiş, bunların yanında aracı kurumlar ve diğer bazı sermaye piyasası yardımcı kurumları için bu kurumlara özgü işlem ve kayıtlarda geçerli olacak yeni bazı belgeler oluşturulmuştur. Bu belgelerden özellikle aracı kurumların düzenleyecekleri bazı belgeler şunlardır: menkul kıymet hareket listesi, menkul kıymet dökümü, işlem sonuç formu, emanet giriş fişi, emanet çıkış fişi, menkul kıymet bordrosu, seans takip formu, işlem dağıtım listesi, emir takip formu, kredili işlem-açığa satış ve ödünç işlemleri izleme formları, repo işlem dekontları, aracılık sözleşmeleri.
Ba) Oluşumuna göre muhasebe belgeleri
Bb) İşletmedeki değişik işlevlerine göre muhasebe belgeleri
Bc) Çeşitli yasalara göre düzenlenen muhasebe belgeleri
Ba) Oluşumuna göre muhasebe belgeleri
Belgeler oluşumlarına göre; doğal belgeler ve yapay belgeler olmak üzere ikiye ayrılır
1)Doğal muhasebe belgeleri: Ticari işlemler sonucunda kendiliğinden oluşan muhasebe belgelerine doğal belgeler denilmektedir. İşletmede kullanılan belgelerin büyük bir bölümünü doğal belgeler oluşturmaktadır. Doğal belgelerin türleri de çoktur. Bu nedenle doğal belgeleri düzenlendikleri işlemlere göre aşağıdaki gibi sınıflandırabiliriz:
Alışlara ait belgeler: Mal ve hizmet satın alınması ile ilgili belgelerdir. Bu belgelerin başında fatura gelir. Ancak, bazı durmlarda örneğin müstahsilden satın alınan mallar için fatura alınması mümkün olmayabilir. Bu tür mal alımları için fatura yerine geçen bir belge türü olan müstahsil makbuzu düzenlenir.
Satışlara ait belgeler: Mal ve hizmet satışlarını belgelendirmek için düzenlenen belgelerdir. Bu belgelerin de başında fatura gelmektedir. Satış faturası genellikle toptan satışlar için düzenlenmektedir. İşletmede gerçekleşen perakende satışlar için fatura yerine geçen perakende satış vesikaları düzenlenir.
Giderlere ait belgeler: Elektrik, su, telefon, seyahat, ücret gibi giderler yapıldıkça alınan belgelerdir. Bu belgelerin de başında fatura gelmektedir. Ancak, avukat, mali müşavir gibi serbest meslek erbabına yaptırılan işler için bunlara yapılan ödemeler sırasında alınan serbest meslek makbuzu da bir gider belgesidir. Ayrıca, hamala, gündelikçi gibi belge düzenlemesi mümkün olmayan kişilere yaptırılan işler için işletme tarafından düzenlenen gider pusulası diğer bir gider belgesidir. Bunların dışında, mükelleflerin işyerlerinde kullanılmak ve tüketilmek üzere satın aldıkları kanuni haddi aşmayan mal ve hizmet alımları için düzenlenen perakende satış fişi veya yazar kasa fişleri de gider belgesi olarak kabul edilmektedir.
Tahsil ve ödeme belgeleri: Kayıtlarda yer alan bir alacağın para veya para yerine geçen araçlarla tahsil edilmesi veya bir borcun yine para veya para yerine geçen araçlarla ödenmesi için düzenlenen belgelerdir. İşletme alacağını karşı taraftan; nakit veya çek olarak tahsil ederken kasa tahsil makbuzu düzenler; alacağına karşılık senet almış ise senet giriş bordrosu düzenler. Defter tutan tüccarlar arasında, bir taraf için tahsil makbuzu karşı taraf için ödeme makbuzudur. Ancak bazı durumlarda parayı veya çeki tahsil eden tarafın defter tutmaması nedeniyle tahsil makbuzu düzenlemesi mümkün değildir. Bu gibi hallerde tüccarın borçları için ödeme yaparken nakit veya çek ile yaptığı ödemeler için kasa ödeme makbuzu düzenleyerek, ödemeyi yaptığı tarafa imzalatıp muhafaza etmesi gerekir. Ödemenin senet ile yapılması halinde senet çıkış bordrosu düzenlenir.
Mahsup belgeleri: Hesaba geçirme belgeleri olarak da adlandırılan bu belgeler, para ve para yerine geçen ödeme araçları tarafından kullanılmaktadır. Örneğin , bir bankanın bir işletmeyi neden belirterek borçlandırılması halinde bu işlem için bir borç dekontu düzenlenir. Diğer yandan, bankanın işletmeyi yine bir neden belirterek alacaklandırması halinde bu kez alacak dekontu düzenlenir.
Diğer doğal belgeler: Bu tür belgeler yukarıda sayılan gruplarda yer almayan belgelerdir. Bu belgelere şu örnekler verilebilir: vergi daireleri, sosyal sigortalar, ticaret ve sanayi odaları, PTT ve diğer resmi dairelere yapılan ödemeler sonucu alınan makbuz ve belgeler, takdir komisyonu kararları, mahkeme kararları, muhabere evrakı, sözleşmeler, taahhüt ve kefalet yazıları vb...
2)Yapay muhasebe belgeleri: Doğal belge düzenlenmesi zorunlu olmayan işlemler için işletme içinde düzenlenen, muhasebe kaydına esas alınan belgelerdir. Yapay belgeler, doğal belgelere göre türce ve sayıca daha azdır. Çünkü kural olarak, doğal belgesi olmayan işlemler için yapay belge düzenlenir. Yapay belgeleri düzenlendikleri işlemleri esas alarak aşağıdaki gibi sınıflandırabiliriz.
Giderlere ilişkin yapay belgeler: Bazı giderler için belge alınması çok zor veya imkansızsız olabilir. İşte ilgili dolmuş ücreti, vapur ücreti, tren ücreti gibi giderler bunlara örnek olarak verilebilir. Ancak yine de bu gibi hallerde, gideri yapan kişi, bunların açıklamalı bir listesini yaparak imzalar. Bu belgeye gider listesi adı verilmektedir. Bu gider listesi, giderlere ilişkin bir yapay belgedir. Giderlere ilişkin diğer bir yapay belge türü de, işte ilgili olmak şartıyla verilen harcırahlar (yolculuklar) için düzenlenen harcırah beyannamesidir.
Envanterle ilgili yapay belgeler: Dönem sonu envanter çalışmalarına dayanak olmak üzere düzenlenen belgelerdir. Bu tür belgelere şu örnekleri verebiliriz: Mal sayım cetvelleri, amortisman hesaplama tabloları, yeniden değerleme tabloları, gelecek yıllara ve aylara ait giderlerin hesaplama çalışmaları, gelecek yıllara ve aylara ait gelirlerin hesaplama çalışmaları, gider ve gelir tahakkuklarını hesaplama çalışmaları vb...
Maliyet muhasebesi belgeleri: İşletmede gerçekleşen her türlü stok hareketlerini izlemek için düzenlenen belgeler, birer yapay belgedir. Bu belgelere şu örnekleri verebiliriz: Hammadde ve malzeme istek fişi, hammadde ve malzeme teslim alma fişi, depodan üretime hammadde ve malzeme çıkış fişi, üretim raporları, ambar fişi, hammadde ve malzeme fişi vb...
Bb) İşletmedeki değişik işlevlerine göre muhasebe belgeleri
İşletmedeki işlevlerine göre muhasebe belgeleri dört gruba ayrılmaktadır
1) Alışlara ait belgeler: Alış faturaları, perakende satış belgeleri gibi,
2) Satışlara ait belgeler: Satış faturaları, perakende satış belgeleri gibi,
3) Giderlere ait belgeler: Serbest meslek makbuzları, gider pusulası, ücret bordrosu gibi,
4) Genel nitelikli belgeler: Ticari mektuplar, kira kontraltoları, banka hesap özetleri gibi
Bc) Çeşitli yasalara göre düzenlenen muhasebe belgeleri
Ülkemiz uygulamasında ispat edici muhasebe belgelerinin önemli bir bölümü Vergi Usul Kanununda , Türk Ticaret Kanununda ve sermaye piyasası kanunu çerçevesinde çıkarılan sermaye piyasası kurulu tebliğlerinde düzenlenmiş bulunmaktadır. Bu kanunlar çerçevesinde düzenlenen başlıca muhasebe belgeleri şunlardır:
1) Vergi Usul Kanununda düzenlenen belgeler: Fatura, sevk irsaliyesi, perakende satış belgeleri, gider pusulası, müstahsil makbuzu, serbest meslek makbuzu, ücret bordrosu, yolcu listeleri, günlük müşteri listeleri, muhabere evrakı ve diğer belgeler.
2) Türk Ticaret Kanununda düzenlenen belgeler: Poliçe, bono, çek, hisse senedi, tahvil, emtia senetleri, ordino, konşimento, manifesto, hamule senedi, taşıma senedi.
3) Sermaye piyasası mevzuatında düzenlenen belgeler: Sermaye piyasası mevzuatında, Vergi Usul Kanunu ve Türk Ticaret Kanunu çerçevesinde düzenlenen tüm belgeler ispat edici belgeler olarak aynen kabul edilmiş ancak kamuyu aydınlatma ilkesi çerçevesinde sermaye piyasası faaliyetlerinin özelliği gereği hisse senetleri,tahviller gibi belgeler yeniden düzenlenmiş, bunların yanında aracı kurumlar ve diğer bazı sermaye piyasası yardımcı kurumları için bu kurumlara özgü işlem ve kayıtlarda geçerli olacak yeni bazı belgeler oluşturulmuştur. Bu belgelerden özellikle aracı kurumların düzenleyecekleri bazı belgeler şunlardır: menkul kıymet hareket listesi, menkul kıymet dökümü, işlem sonuç formu, emanet giriş fişi, emanet çıkış fişi, menkul kıymet bordrosu, seans takip formu, işlem dağıtım listesi, emir takip formu, kredili işlem-açığa satış ve ödünç işlemleri izleme formları, repo işlem dekontları, aracılık sözleşmeleri.