Heulwen
Kayıtlı Üye
Azerbaycan Türkçesinin Dilbilgisi
Azerbaycan Türkçesinin dilbilgisi Türkiye Türkçesine çok benziyor. Bu başlıkta sadece önemli farklara yer vermeyi düşünüyorum. Zaten dilbilgisindeki farkları öğrenmek yarım saatlik bir iş. Açıklamalar kısmındaki ayrıntılara takılmazsanız 5-10 dakikada tamamdır.
Alfabe ve Ses Bilgisi:
Bizdekinden farklı olan harfler: e (kapalı e), ə (açık e), x (sert h), k (ince k), g (ince g), q (kalın g) ve ğ.
Açıklamalar:
Kapalı e Anadolu ağızlarının çoğunda bulunan i'ye yakın bir e sesidir. (Azerbaycan Türkçesinde e ünlüsü bulunan bazı kelimeler Osmanlı zamanında ی ile yazılan fakat bugün e ile okuduğumuz kelimelerdir: demək دیمک dev دیو vs. gibi.) Ə bizdeki e ile aynıdır (transkripsiyonda ä ile gösterilmesi nedeniyle bunu Almancadaki ä sesi ile karıştıranlar olabiliyor ama bizdeki e ile aynı sestir).
X Bazı Anadolu ağızlarında da bulunan sert h gibi okunur. (Arapça خ)
K ince sıradan ünlülerin yanında bizdeki gibi ince telaffuz ediliyor ancak Azerbaycan Türkçesindeki ince k sesi özellikle hece sonunda bulunduğu zaman yanında bir "y" sesi varmış gibi duyulan bir sestir. Konuşma dilinde sözcük sonundaki k'ler bazen "y"ye döner: köpəy (<köpək), çörəy (<çörək). Bu harf kalın sıradan ünlülerin yanında kâr kelimesindeki gibi yine ince sırada okunuyor. Kar /kâr/, kobud /kôbud/ vb.
Rusçadan alınma sözcüklerde ise bizdeki k gibidir: Kapitan, sumka vb.
G ince sıradan ünlülerin yanında bizdekiyle aynı; kalın sıradan ünlülerin yanında gâvur kelimesindeki gibi yine ince sırada okunuyor. Gor /gôr/, nigaran /nigâran/ vb.
Q kalın g sesini gösteren harftir. qardaş /ġardaş/ (Arapça ve Türkçe asıllı kelimelerdeki kalın k sesi Azerbaycan Türkçesinde neredeyse her yerde kalın g sesine dönmüştür. Akıl > ağıl gibi bir kaç istisnası vardır. Ayrıca tek heceli kelimelerin sonundaki kalın k'ler genellikle x veya ğ olmuştur: tox "tok", ağ "ak")
Zövq, dəqiqə vb. kelimelerde ince sıradan ünlüler bulunmasına rağmen g sesi kalındır.
Rusçadan alınma sözlerdeki g ise hemen her zaman q ile yazılıyor. Kiril alfabesindeki г harfi Azerbaycan Türkçesinde kalın g sesini temsil ediyordu. Rusçadan alınma sözlerde bu nedenle onun Latin alfabesindeki karşılığı olan q kullanılıyor. Mitinq, qalstuk, şparqalka vb.
Ğ bizdekinden daha belirgin bir şekilde gırtlağa yakın telaffuz ediliyor. Türkçe asıllı sözcüklerde ince sıradan ünlülerin yanında bulunmaz. Sözcük sonunda bir ünlüyü takip eden q'dan sonra ünlü ile başlayan bir ek gelirse q, ğ'ye döner; ancak sözcük sonunda bir ünlüyü takip eden ince sıradan olan k'den sonra ünlü ile başlayan bir ek gelirse k, y'ye döner. ayağa (<ayaq + a), dimdiyi (<dimdik + i). (Tek heceli sözcükler bu kuralın dışındadır: tükə [<tük + ə])
Türkiye Türkçesinde ünsüz uyumuna bağlı olarak değişen -dA, dAn ve -dIr gibi ekler Azerbaycan Türkçesinde değişmiyor. saatda, işdən, Türkdür.
Türkiye Türkçesinde et-, git- ve güt- fiilleri ünlüyle başlayan bir ek aldıkları zaman /t/ sesi /d/ olmaktadır. Azerbaycan Türkçesinde bu üç fiilde ve birden fazla heceli /t/ ile biten bütün fiillerde aynı durum söz konusudur. edir "ediyor", gedən "giden", unudacaq "unutacak", qaçırdıb "kaçırıp / kaçırmış", eşidin "işitin".
Azerbaycanlılar Türkçe karakter kullanamadıkları yerlerde ç yerine ch veya 4, ş yerine sh veya w yazabilmektedir. 4 ve w Kiril alfabesindeki Ч ve Ш harflerine benzedikleri için kullanılıyor: 4ox gormuwem ele weyler (çox görmüşəm elə şeylər). Azerbaycanda Kiril alfabesi kullanıldığı dönemde y sesini Ј harfi temsil ediyordu. Bazıları bugün hâlâ sohbet ortamlarında Lâtin alfabesiyle yazarken y sesi için j harfini kullanabiliyor: jaxwi (yaxşı).
Azerbaycan Türkçesinin dilbilgisi Türkiye Türkçesine çok benziyor. Bu başlıkta sadece önemli farklara yer vermeyi düşünüyorum. Zaten dilbilgisindeki farkları öğrenmek yarım saatlik bir iş. Açıklamalar kısmındaki ayrıntılara takılmazsanız 5-10 dakikada tamamdır.
Alfabe ve Ses Bilgisi:
Bizdekinden farklı olan harfler: e (kapalı e), ə (açık e), x (sert h), k (ince k), g (ince g), q (kalın g) ve ğ.
Açıklamalar:
Kapalı e Anadolu ağızlarının çoğunda bulunan i'ye yakın bir e sesidir. (Azerbaycan Türkçesinde e ünlüsü bulunan bazı kelimeler Osmanlı zamanında ی ile yazılan fakat bugün e ile okuduğumuz kelimelerdir: demək دیمک dev دیو vs. gibi.) Ə bizdeki e ile aynıdır (transkripsiyonda ä ile gösterilmesi nedeniyle bunu Almancadaki ä sesi ile karıştıranlar olabiliyor ama bizdeki e ile aynı sestir).
X Bazı Anadolu ağızlarında da bulunan sert h gibi okunur. (Arapça خ)
K ince sıradan ünlülerin yanında bizdeki gibi ince telaffuz ediliyor ancak Azerbaycan Türkçesindeki ince k sesi özellikle hece sonunda bulunduğu zaman yanında bir "y" sesi varmış gibi duyulan bir sestir. Konuşma dilinde sözcük sonundaki k'ler bazen "y"ye döner: köpəy (<köpək), çörəy (<çörək). Bu harf kalın sıradan ünlülerin yanında kâr kelimesindeki gibi yine ince sırada okunuyor. Kar /kâr/, kobud /kôbud/ vb.
Rusçadan alınma sözcüklerde ise bizdeki k gibidir: Kapitan, sumka vb.
G ince sıradan ünlülerin yanında bizdekiyle aynı; kalın sıradan ünlülerin yanında gâvur kelimesindeki gibi yine ince sırada okunuyor. Gor /gôr/, nigaran /nigâran/ vb.
Q kalın g sesini gösteren harftir. qardaş /ġardaş/ (Arapça ve Türkçe asıllı kelimelerdeki kalın k sesi Azerbaycan Türkçesinde neredeyse her yerde kalın g sesine dönmüştür. Akıl > ağıl gibi bir kaç istisnası vardır. Ayrıca tek heceli kelimelerin sonundaki kalın k'ler genellikle x veya ğ olmuştur: tox "tok", ağ "ak")
Zövq, dəqiqə vb. kelimelerde ince sıradan ünlüler bulunmasına rağmen g sesi kalındır.
Rusçadan alınma sözlerdeki g ise hemen her zaman q ile yazılıyor. Kiril alfabesindeki г harfi Azerbaycan Türkçesinde kalın g sesini temsil ediyordu. Rusçadan alınma sözlerde bu nedenle onun Latin alfabesindeki karşılığı olan q kullanılıyor. Mitinq, qalstuk, şparqalka vb.
Ğ bizdekinden daha belirgin bir şekilde gırtlağa yakın telaffuz ediliyor. Türkçe asıllı sözcüklerde ince sıradan ünlülerin yanında bulunmaz. Sözcük sonunda bir ünlüyü takip eden q'dan sonra ünlü ile başlayan bir ek gelirse q, ğ'ye döner; ancak sözcük sonunda bir ünlüyü takip eden ince sıradan olan k'den sonra ünlü ile başlayan bir ek gelirse k, y'ye döner. ayağa (<ayaq + a), dimdiyi (<dimdik + i). (Tek heceli sözcükler bu kuralın dışındadır: tükə [<tük + ə])
Türkiye Türkçesinde ünsüz uyumuna bağlı olarak değişen -dA, dAn ve -dIr gibi ekler Azerbaycan Türkçesinde değişmiyor. saatda, işdən, Türkdür.
Türkiye Türkçesinde et-, git- ve güt- fiilleri ünlüyle başlayan bir ek aldıkları zaman /t/ sesi /d/ olmaktadır. Azerbaycan Türkçesinde bu üç fiilde ve birden fazla heceli /t/ ile biten bütün fiillerde aynı durum söz konusudur. edir "ediyor", gedən "giden", unudacaq "unutacak", qaçırdıb "kaçırıp / kaçırmış", eşidin "işitin".
Azerbaycanlılar Türkçe karakter kullanamadıkları yerlerde ç yerine ch veya 4, ş yerine sh veya w yazabilmektedir. 4 ve w Kiril alfabesindeki Ч ve Ш harflerine benzedikleri için kullanılıyor: 4ox gormuwem ele weyler (çox görmüşəm elə şeylər). Azerbaycanda Kiril alfabesi kullanıldığı dönemde y sesini Ј harfi temsil ediyordu. Bazıları bugün hâlâ sohbet ortamlarında Lâtin alfabesiyle yazarken y sesi için j harfini kullanabiliyor: jaxwi (yaxşı).