sEmih
Kayıtlı Üye
Bir akarsudan daha iyi yararlanmak ve bölgeyi su zararlarından korumak amacıyla taban ve kıyılarda yapılan çalışmalara akarsu yatağı düzenlemesi veya akarsu düzenlemesi denir.
Akarsu düzenlemesi ile,
- Taşkın zararlarını önlemek veya azaltmak
- Suyun enerjisinden yaralanmak,
- Yeni tarım ve yerleşim alanları kazanmak
- Sulama ve kurutma şartlarını düzeltmek,
- Akarsu ulaşımını sağlamak
- Diğer su yapılarını emniyete almak
- Yer altı su seviyesini düzenlemek
- Akarsuyun kendi kendisini temizlemesini sağlamak,
- Buz yığılmalarını önlemek
- Akarsuyun doğa ile uyumunu sağlamak
amaçlanır.
Düzenleme çalışmaları sırayla:
Büyük Debiye Göre Düzenleme: Maksimum taşkın debisini geçirecek şekilde bir taşkın yatağı enkesiti sağlamak amacıyla büyük debi kriter olarak alınır. Baraj ve geciktirme havuzları, taşkın kanalları, taşkın yatağı oluşturma, taşkın seddeleri inşa etme şeklinde düzenlemeler yapılır.
Ortalama Debiye Göre Düzenleme: Akarsu yatağına kararlı bir enkesit vermek için ortalama debi kullanılır. Ortalama debilerin yataktan taşmayacağı üniform bir enkesit oluşturulur.
Küçük Debiye Göre Düzenleme: Bu düzenleme tipinde minimum debilerde akarsu yatağında yeterli bir su derinliğinin sağlanması hedeflenir. Ulaşım için kullanılan akarsularda gemi geçişleri sağlanır, katı madde yığılması önlenir
AKARSU DÜZENLEMESİNİN PLANLANMASI
Planlama, drenaj havzasının özellikleri de dikkate alınarak, kaynaktan deltaya kadar yan dereler de dahil olmak üzere tüm akarsu güzergahını kapsayacak şekilde yapılır. Planlamada şu hususlar dikkate alınır:
- Coğrafik yer ve havzanın büyüklüğü,
- Meteorolojik durum,
- Jeolojik durum,
- Toprak ve bitki örtüsü durumu, tarım ve orman alanlarından yararlanma,
- Su kaynaklarının durumu,
- Havzanın durumu, ekolojik durum ve erozyon,
- Ulaşım yapılan akarsularda gemi işletme esasları,
- Genel ekonomik durum
- Bölge düzenlemesi ve doğa koruması,
- Balıkçılık,
- Dinlenme ve su sporları
Bir akarsuda düzenleme çalışmaları, vahşi dere (sel deresi) ıslahı hariç, daima aşağıdan yukarıya (mansaptan membaya) doğru yapılır. Yani akıma ters yönde yapılır.
Düzenleme İle İlgili Ön Çalışmalar
- Jeodezik Çalışmalar : 1/25000 ölçekli genel plan, 1/1000-/5000 ölçekli akarsu planı ve boykesiti ile 24, 50 veya 100 metre arayla çıkarılmış 1/100 veya 1/200 ölçekli enkesitlere ihtiyaç duyulur.
- Hidrolojik Çalışmalar :Akarsudaki su seviyeleri, hızlar, su yüzü eğimleri, sürüntü ve askı maddesi miktarları belirlenir.
- Ekonomik Çalışmalar: maliyet analizi için, istimlak bedelleri, arazi sınıfları, malzeme ocaklarının yerleri ve uzaklıkları, yeni yapılacak servis yolları, mevcut ulaşım yollarının durumu, işçilik ve işgücünün temini gibi konular incelenir.
Düzenleme Güzergahının Seçimi
Düzenlemeden sonraki güzergah, eğime ve akarsu yatağının alçaltılmasının istenip istenmediğine, sürüntü maddesi hareketinin az veya çok olmasına bağlı olarak seçilir. Ayrıca akarsu ulaşımı, şehir geçişleri, enerji üretimi gibi hususlar da dikkate alınır.
- Bir akarsu, vadinin en çukur noktalarını takip eder. Bu doğal özellik düzenleme çalışmalarında dikkate alınmalıdır.
- Yeni güzergah, mevcut akarsu yatağına olabildiğince uymalıdır.
- Sürüntü maddesi debisi küçük ve büyük debilerde sağlanmalıdır.
- Uzun ve düz yatak kesimlerinden kaçınılmalıdır.
- Güzergah seçiminde kabul edilebilir en büyük eğrilik yarıçapının belirlenmesi önemlidir. Kıvrımlarda bulunan teğetler arası en küçük açı 50 o olmalıdır.
Düzenleme Enkesitleri
Belirli bir akarsu kesiminin düzenlenmesinde kullanılan enine kesitlere düzenleme enkesiti adı verilir. Bir düzenleme enkesitinde aşağıdaki hususlar yerine getirilmelidir:
- Gelen su, sürüntü maddesi ve buzlar çevreye zarar vermeden taşınmalı,
- Küçük akımlarda mümkün olduğunca büyük, büyük akımlarda ise mümkün olduğunca küçük su derinlikleri oluşmalı,
- Müsaade edilen sürükleme gerilmesi aşılmayacak şekilde enkesit boyutları ve şekli belirlenmeli
- Tarım ve diğer amaçlara uygun yer altı su seviyesi sağlanmalı
- Kıvrımlarda dış kıyıda erozyon,iç kıyıda yığılma meydana gelmemesi sağlanmalı,
- Su ulaşımı yapılan akarsularda küçük debilerde gerekli su derinliği sağlanmalı,
- Kademeli enkesit seçilmesi durumunda taşkın yatağından yararlanma imkanları düşünülmeli,
- Ekonomik olmalıdır.
YAPI MALZEMELERİ VE ELEMANLARI
Malzemeler
Malzeme yakın yerlerden temin edilmeli, kolay taşınmalı ve ucuz olmalıdır. Deformasyonlara karşı fazla hassas olmayanlar tercih edilmelidir. Kullanılan başlıca malzemeler: taş, beton, asfalt, ahşap, köklü ve köksüz bitkiler, çim, naylon ve metaldir.
Yapı Elemanları
Anroşman : Akarsu yatağını suyun etkilerinden korumak için kayaların ve beton küplerin doğrudan su içine atılması ile oluşturulan koruyucu örtüdür.
Kaplama: Akarsu tabanı ve/veya kıyı yüzeylerini su etkisinden korumak için uygun bir malzeme ile örtülmesidir. Akım şartlarını düzenlemek, sızmayı azaltmak da amaçlanır.
Geçirimli ve geçirimsiz olmak üzere iki türü vardır. Kaplama için, taş, beton, asfalt, çim kullanılabilir.
Dal Demeti: Çalı söğüt ve ağaç dallarının 2-4 m arası uzunlukta, 0.10 0.20 m arasında değişen dairesel kesitli demetler şeklinde biraraya getirilmesi ve çelik tel ile bağlanması ile oluşturulur.
Batırma Demeti: 0.6-1.2 m çapında 4-6 m. uzunluğundadır. Demetin içi çakıl ve moloz taş ile doldurulur.
Batırma Salları: Ağaç ve dal demetlerinin bir sal şeklinde teşkil edilmesi ile oluşturulur.
Dal Paketleri: Paketler üstüste yerleştirilen 0.30 ile 0.40 m kalınlığındaki yatay dal tabakaları, demetler ve tesbit kazıkları ile birbirlerine bağlanarak oluşturulur. Dal tabakalarının arasına taş, çakıl ve moloz tabakası yerleştirilerek ağırlaştırılır.
Çitler: Şevlerin ayaklarını veya dik yüzeylerini oyulmaya karşı korumak amacıyla bir sıra kazık üzerine sepet örgüye benzer şekilde, esnek dalların veya bitki saplarının çaprazlama örülmesi ile oluşturulan bir yapı elemanıdır.
Tel Sandıklar ve Taş Sandıklar: Tel sandıklar, şev ayaklarının korunmasında etkilidir. Kafes delikleri doldurulacak malzeme büyüklüğüne bağlı olarak seçilir. Taş sandıklar, yuvarlak ağaçların çakılması ile oluşturulan sandıklardır. İçleri taş ve çakıl ile doldurulduktan sonra üstleri taş veya ağaç ile doldurulur.
Koruma Yapıları
Koruma yapılarının en önemli amacı, yatak yüzeylerini erozyona karşı korumaktır. Bu sayede bu tabakaların stabilitesi de sağlanır.
Taban Koruma Yapıları
Her akarsu zaman içinde yatağını aşındırır ve yatak tabanı alçalır. Bu doğal durumun yapay önlemlerle hızlandırılması ve arttırılması sonucu, arzu edilmeyen zararlar meydana gelebileceğinden, tabandaki değişimlerin belirlenmesi gerekmektedir.
Bir akarsuda taban dolayısıyla su seviyesi alçalmalarının başlıca sebepleri şöyle sıralanabilir:
- Akarsu boyunun kısaltılması,
- Akarsu yatağının daraltılması (mahmuz ve paralel yapılar),
- Katı madde geçişinin azaltılması veya engellenmesi (göl ve baraj çıkışları),
- Taşkın yatağında su seviyesinin yükselmesi sonucu ana yatakta sürükleme kuvvetinin artması (seddeleme),
- Yapıların yüksek planlanması (mahmuz ve paralel yapıların tepe kotlarının yüksek tutulması),
- Yataktan veya vadiden malzeme alınması ve katı madde kaynaklarının bozulması,
- Jeolojik durum,
- Tektonik hareketler.
Taban Kaplaması
Kaya dolgu (anroşman) veya taş kaplama şeklinde oluşan taban korumasının amacı mevcut yapıyı akıntıya, dalgalara ve suyun diğer etkilerine karşı korumak ve stabilite için gerekli ağırlığı sağlamaktır. Kayma gerilmesine karşı direnç birçok araştırmacı tarafından incelenmiştir. Shields diyagr******* kritik kayma gerilmesinin iki katına dayanacak şekilde taban kaplaması malzeme çapı seçilir.
Taban Düşüsü
Akarsularda dik eğim, büyük hızlara, taban oyulmalarına ve şev kaymalarına neden olur. Taban düşüsü ile yataktaki su seviyesi kısa bir mesafede alçaltılarak, akarsuyun enerji fazlalığı yok edilir.
Taban düşüsü, temel, savak duvarı, düşüm yatağı ve kanat duvarlarından oluşur.
Kıyı (Şev) Koruma Yapıları
Bir şev yüzeyine etki eden kayma gerilmesi veya akış hızı müsaade edilen sınır değerlerden daha büyükse kıyı yüzeylerinin aşınmasını önlemek için aşağıdaki önlemlere başvurulur.
- Kıyı şev yüzeyini daha yatık yapmak,
- Su yüzeyi eğimini azaltmak,
- Akış kesitini büyüterek akış hızlarını düşürmek,
- Kıvrımlarda eğrilik yarıçapını büyütmek,
- Kıyı yüzeylerini korumak.
Kıyı koruma yapıları için birinci şart esnektir. Eğer bir koruma yapısı alt tabakaların oturmalarına, topuk erozyonuna, kesilen yer altı su eğimindeki düzensizliklere ayak uyduramazsa ya kopar ya da alt tabakaların kayma gerilmesi ile uyum sağlamadığı için kayar. Bu kayma gerilmesi kritik kayma gerilmesinden az olmalıdır. Bu nedenle kritik kayma gerilmesi mümkün olduğu kadar büyük olmalıdır. Bu ise koruma yapısı ile alt toprak tabakası arasındaki pürüzlü geçişle sağlanır.
Akarsu düzenlemesi ile,
- Taşkın zararlarını önlemek veya azaltmak
- Suyun enerjisinden yaralanmak,
- Yeni tarım ve yerleşim alanları kazanmak
- Sulama ve kurutma şartlarını düzeltmek,
- Akarsu ulaşımını sağlamak
- Diğer su yapılarını emniyete almak
- Yer altı su seviyesini düzenlemek
- Akarsuyun kendi kendisini temizlemesini sağlamak,
- Buz yığılmalarını önlemek
- Akarsuyun doğa ile uyumunu sağlamak
amaçlanır.
Düzenleme çalışmaları sırayla:
Büyük Debiye Göre Düzenleme: Maksimum taşkın debisini geçirecek şekilde bir taşkın yatağı enkesiti sağlamak amacıyla büyük debi kriter olarak alınır. Baraj ve geciktirme havuzları, taşkın kanalları, taşkın yatağı oluşturma, taşkın seddeleri inşa etme şeklinde düzenlemeler yapılır.
Ortalama Debiye Göre Düzenleme: Akarsu yatağına kararlı bir enkesit vermek için ortalama debi kullanılır. Ortalama debilerin yataktan taşmayacağı üniform bir enkesit oluşturulur.
Küçük Debiye Göre Düzenleme: Bu düzenleme tipinde minimum debilerde akarsu yatağında yeterli bir su derinliğinin sağlanması hedeflenir. Ulaşım için kullanılan akarsularda gemi geçişleri sağlanır, katı madde yığılması önlenir
AKARSU DÜZENLEMESİNİN PLANLANMASI
Planlama, drenaj havzasının özellikleri de dikkate alınarak, kaynaktan deltaya kadar yan dereler de dahil olmak üzere tüm akarsu güzergahını kapsayacak şekilde yapılır. Planlamada şu hususlar dikkate alınır:
- Coğrafik yer ve havzanın büyüklüğü,
- Meteorolojik durum,
- Jeolojik durum,
- Toprak ve bitki örtüsü durumu, tarım ve orman alanlarından yararlanma,
- Su kaynaklarının durumu,
- Havzanın durumu, ekolojik durum ve erozyon,
- Ulaşım yapılan akarsularda gemi işletme esasları,
- Genel ekonomik durum
- Bölge düzenlemesi ve doğa koruması,
- Balıkçılık,
- Dinlenme ve su sporları
Bir akarsuda düzenleme çalışmaları, vahşi dere (sel deresi) ıslahı hariç, daima aşağıdan yukarıya (mansaptan membaya) doğru yapılır. Yani akıma ters yönde yapılır.
Düzenleme İle İlgili Ön Çalışmalar
- Jeodezik Çalışmalar : 1/25000 ölçekli genel plan, 1/1000-/5000 ölçekli akarsu planı ve boykesiti ile 24, 50 veya 100 metre arayla çıkarılmış 1/100 veya 1/200 ölçekli enkesitlere ihtiyaç duyulur.
- Hidrolojik Çalışmalar :Akarsudaki su seviyeleri, hızlar, su yüzü eğimleri, sürüntü ve askı maddesi miktarları belirlenir.
- Ekonomik Çalışmalar: maliyet analizi için, istimlak bedelleri, arazi sınıfları, malzeme ocaklarının yerleri ve uzaklıkları, yeni yapılacak servis yolları, mevcut ulaşım yollarının durumu, işçilik ve işgücünün temini gibi konular incelenir.
Düzenleme Güzergahının Seçimi
Düzenlemeden sonraki güzergah, eğime ve akarsu yatağının alçaltılmasının istenip istenmediğine, sürüntü maddesi hareketinin az veya çok olmasına bağlı olarak seçilir. Ayrıca akarsu ulaşımı, şehir geçişleri, enerji üretimi gibi hususlar da dikkate alınır.
- Bir akarsu, vadinin en çukur noktalarını takip eder. Bu doğal özellik düzenleme çalışmalarında dikkate alınmalıdır.
- Yeni güzergah, mevcut akarsu yatağına olabildiğince uymalıdır.
- Sürüntü maddesi debisi küçük ve büyük debilerde sağlanmalıdır.
- Uzun ve düz yatak kesimlerinden kaçınılmalıdır.
- Güzergah seçiminde kabul edilebilir en büyük eğrilik yarıçapının belirlenmesi önemlidir. Kıvrımlarda bulunan teğetler arası en küçük açı 50 o olmalıdır.
Düzenleme Enkesitleri
Belirli bir akarsu kesiminin düzenlenmesinde kullanılan enine kesitlere düzenleme enkesiti adı verilir. Bir düzenleme enkesitinde aşağıdaki hususlar yerine getirilmelidir:
- Gelen su, sürüntü maddesi ve buzlar çevreye zarar vermeden taşınmalı,
- Küçük akımlarda mümkün olduğunca büyük, büyük akımlarda ise mümkün olduğunca küçük su derinlikleri oluşmalı,
- Müsaade edilen sürükleme gerilmesi aşılmayacak şekilde enkesit boyutları ve şekli belirlenmeli
- Tarım ve diğer amaçlara uygun yer altı su seviyesi sağlanmalı
- Kıvrımlarda dış kıyıda erozyon,iç kıyıda yığılma meydana gelmemesi sağlanmalı,
- Su ulaşımı yapılan akarsularda küçük debilerde gerekli su derinliği sağlanmalı,
- Kademeli enkesit seçilmesi durumunda taşkın yatağından yararlanma imkanları düşünülmeli,
- Ekonomik olmalıdır.
YAPI MALZEMELERİ VE ELEMANLARI
Malzemeler
Malzeme yakın yerlerden temin edilmeli, kolay taşınmalı ve ucuz olmalıdır. Deformasyonlara karşı fazla hassas olmayanlar tercih edilmelidir. Kullanılan başlıca malzemeler: taş, beton, asfalt, ahşap, köklü ve köksüz bitkiler, çim, naylon ve metaldir.
Yapı Elemanları
Anroşman : Akarsu yatağını suyun etkilerinden korumak için kayaların ve beton küplerin doğrudan su içine atılması ile oluşturulan koruyucu örtüdür.
Kaplama: Akarsu tabanı ve/veya kıyı yüzeylerini su etkisinden korumak için uygun bir malzeme ile örtülmesidir. Akım şartlarını düzenlemek, sızmayı azaltmak da amaçlanır.
Geçirimli ve geçirimsiz olmak üzere iki türü vardır. Kaplama için, taş, beton, asfalt, çim kullanılabilir.
Dal Demeti: Çalı söğüt ve ağaç dallarının 2-4 m arası uzunlukta, 0.10 0.20 m arasında değişen dairesel kesitli demetler şeklinde biraraya getirilmesi ve çelik tel ile bağlanması ile oluşturulur.
Batırma Demeti: 0.6-1.2 m çapında 4-6 m. uzunluğundadır. Demetin içi çakıl ve moloz taş ile doldurulur.
Batırma Salları: Ağaç ve dal demetlerinin bir sal şeklinde teşkil edilmesi ile oluşturulur.
Dal Paketleri: Paketler üstüste yerleştirilen 0.30 ile 0.40 m kalınlığındaki yatay dal tabakaları, demetler ve tesbit kazıkları ile birbirlerine bağlanarak oluşturulur. Dal tabakalarının arasına taş, çakıl ve moloz tabakası yerleştirilerek ağırlaştırılır.
Çitler: Şevlerin ayaklarını veya dik yüzeylerini oyulmaya karşı korumak amacıyla bir sıra kazık üzerine sepet örgüye benzer şekilde, esnek dalların veya bitki saplarının çaprazlama örülmesi ile oluşturulan bir yapı elemanıdır.
Tel Sandıklar ve Taş Sandıklar: Tel sandıklar, şev ayaklarının korunmasında etkilidir. Kafes delikleri doldurulacak malzeme büyüklüğüne bağlı olarak seçilir. Taş sandıklar, yuvarlak ağaçların çakılması ile oluşturulan sandıklardır. İçleri taş ve çakıl ile doldurulduktan sonra üstleri taş veya ağaç ile doldurulur.
Koruma Yapıları
Koruma yapılarının en önemli amacı, yatak yüzeylerini erozyona karşı korumaktır. Bu sayede bu tabakaların stabilitesi de sağlanır.
Taban Koruma Yapıları
Her akarsu zaman içinde yatağını aşındırır ve yatak tabanı alçalır. Bu doğal durumun yapay önlemlerle hızlandırılması ve arttırılması sonucu, arzu edilmeyen zararlar meydana gelebileceğinden, tabandaki değişimlerin belirlenmesi gerekmektedir.
Bir akarsuda taban dolayısıyla su seviyesi alçalmalarının başlıca sebepleri şöyle sıralanabilir:
- Akarsu boyunun kısaltılması,
- Akarsu yatağının daraltılması (mahmuz ve paralel yapılar),
- Katı madde geçişinin azaltılması veya engellenmesi (göl ve baraj çıkışları),
- Taşkın yatağında su seviyesinin yükselmesi sonucu ana yatakta sürükleme kuvvetinin artması (seddeleme),
- Yapıların yüksek planlanması (mahmuz ve paralel yapıların tepe kotlarının yüksek tutulması),
- Yataktan veya vadiden malzeme alınması ve katı madde kaynaklarının bozulması,
- Jeolojik durum,
- Tektonik hareketler.
Taban Kaplaması
Kaya dolgu (anroşman) veya taş kaplama şeklinde oluşan taban korumasının amacı mevcut yapıyı akıntıya, dalgalara ve suyun diğer etkilerine karşı korumak ve stabilite için gerekli ağırlığı sağlamaktır. Kayma gerilmesine karşı direnç birçok araştırmacı tarafından incelenmiştir. Shields diyagr******* kritik kayma gerilmesinin iki katına dayanacak şekilde taban kaplaması malzeme çapı seçilir.
Taban Düşüsü
Akarsularda dik eğim, büyük hızlara, taban oyulmalarına ve şev kaymalarına neden olur. Taban düşüsü ile yataktaki su seviyesi kısa bir mesafede alçaltılarak, akarsuyun enerji fazlalığı yok edilir.
Taban düşüsü, temel, savak duvarı, düşüm yatağı ve kanat duvarlarından oluşur.
Kıyı (Şev) Koruma Yapıları
Bir şev yüzeyine etki eden kayma gerilmesi veya akış hızı müsaade edilen sınır değerlerden daha büyükse kıyı yüzeylerinin aşınmasını önlemek için aşağıdaki önlemlere başvurulur.
- Kıyı şev yüzeyini daha yatık yapmak,
- Su yüzeyi eğimini azaltmak,
- Akış kesitini büyüterek akış hızlarını düşürmek,
- Kıvrımlarda eğrilik yarıçapını büyütmek,
- Kıyı yüzeylerini korumak.
Kıyı koruma yapıları için birinci şart esnektir. Eğer bir koruma yapısı alt tabakaların oturmalarına, topuk erozyonuna, kesilen yer altı su eğimindeki düzensizliklere ayak uyduramazsa ya kopar ya da alt tabakaların kayma gerilmesi ile uyum sağlamadığı için kayar. Bu kayma gerilmesi kritik kayma gerilmesinden az olmalıdır. Bu nedenle kritik kayma gerilmesi mümkün olduğu kadar büyük olmalıdır. Bu ise koruma yapısı ile alt toprak tabakası arasındaki pürüzlü geçişle sağlanır.